Yndyrat ushqimore, pėrqindja e domosdoshme pėr ēdo moshė
Faqja 1 e 1
08022009
Yndyrat ushqimore, pėrqindja e domosdoshme pėr ēdo moshė
Tė njohim vlerat e tyre nė dietat tona ushqimore, kur janė tė dobishme e kur janė tė dėmshme
Yndyrat ushqimore nė pėrgjithėsi luajnė njė rol tė rėndėsishėm nė organizmin e njeriut. Ato janė pjesė e rėndėsishme dhe e domosdoshme e racionit ditor ushqimor. Kanė vlerė tė lartė energjike (kalorike). Njė gram yndyrė jep mesatarisht 9 kalori, d.m.th sa dyfishi i sheqernave dhe i proteinave. Yndyrat bėjnė pjesė nė ndėrtimin e indeve tė organizmit tė njeriut. Yndyrat janė tretėse dhe bartėse tė vitaminave A, D, E, K, shumė tė rėndėsishme pėr organizmin e njeriut. Yndyrat, por jo tė gjitha, pėrmbajnė nė pėrbėrjen e tyre disa acide yndyrore tė pangopur, si linoleik, linolenik, arahidonik, qė luajnė rolin e vitaminės F nė organizėm, me vlerė tė lartė biologjike. Yndyrat ushqimore kanė dhe veti lubrifikuese sepse duke u sekretuar nga gjėndrat e lėkurės, i japin kėsaj elasticitetin dhe e ruajnė nga tharja. Pra, nė pamjen estetike tė fytyrės e pjesėve tė tjera tė trupit.
Vaji i ullirit
Vajrat nė pėrgjithėsi janė tė pasura me vitaminat E dhe F (acid linolik, linolenik dhe arahidonik). Vitamina F e pashoqėruar me vitaminėn E, do tė bėnte mė shumė dėm sesa dobi nė organizmin e njeriut.
Ajo, duke u bashkuar me oksigjenin (ka "dobėsi" pėr tė), shndėrrohet nė substanca tė dėmshme, si okside dhe perokside qė dėmtojnė shėndetin tonė, sidomos kur yndyra trajtohet dhe nė temperatura tė larta (kuptoni kėtu skuqjen e vajrave dhe erėrat mbytėse qė dalin prej tyre nėpėr kuzhinat tona).
Tė gjitha vajrat qė janė tė pasura me vitaminėn F, kanė edhe vitaminėn E, e cila ka veti tė theksuara antioksiduese. Nė kėtė mėnyrė ajo mbron vitaminėn F nga oksidimi.
Eksperimentet e shumta kanė treguar se veprimi mbrojtės i vitaminės E ushtrohet si duhet kur raporti nė mg i saj ndaj vitaminės E dhe F nė gr ėshtė mė i madh se 0.97. Vaji i ullirit kėtė raport e ka 1.87 (notė e shkėlqyeshme). Ndėrsa vajrat e tjerė bimore kėtė raport e kanė nėn mesataren, vaji i sojės 0.30, i lulediellit 0.40, i kikirikut dhe i misrit 0.50, i pambukut 0.75 etj. Siē shihet, natyra vajin e ullirit e ka gatuar me "duar tė arta".
Nė tė tilla rrethana duhen pasuruar vajrat e tjerė me vitaminė E ose duhen pėrzier me kritere shkencore gjatė tė ushqyerit me vajin e ullirit pėr tė arritur raportin mesatar tė pėrmendur mė sipėr ndėrmjet vitaminės E dhe F, nė mėnyrė qė tigani nė zjarr tė mos bėhet "shpėrthim mine" nė trupin tonė.
Vaji i peshkut
Vaji i peshkut pėrdoret shumė sidomos pėr fėmijėt pėr praninė e vitaminės D nė tė. Ai pėr kėtė ėshtė quajtur dhe "banjo dielli e brendshme dimėrore". Por meqenėse pėrmban shumė vitaminė F, lind nevoja edhe pranisė tė vitaminės E.
Pra, kėshillohet qė kura me vaj peshku tė shoqėrohet me vitaminė E (rreth 20-30 mg nė ditė) ose mė shumė ushqime tė pasura me kėtė vitaminė, si lakra e zakonshme, sallata jeshile, bizelet, e verdha e vezės, fasulet etj.
Vlen tė theksohet kėtu se vitamina E ėshtė shumė e qėndrueshme dhe nuk humbet veprimtarinė gjatė pėrpunimit tė ushqimeve me zierje etj. Njė njeri i rritur ka nevojė pėr 15-20mg vitaminė e nė ditė, kurse fėmijėt doza mė tė vogla.
Margarina
Margarina prodhohet nga vajrat bimorė tė hidrogjenizuar, ku acidet yndyrore tė pangopura janė kthyer nė tė ngopur me shtresė sintetike hidrogjeni.
Sipas tė dhėnave historike, prodhimi industrial i margarinės filloi mė 1871 nė Holandė sipas metodave eksperimentale tė zbuluara nė Francė. Ky gjalpė i ri artificial pushtoi mjaft tregje, ndėrsa nė vendin e lindjes Francė, zotėronte gjalpi i lopės.
Konkurrenca dhe lufta pėr cilėsinė e prodhimit tė margarinės, pėr tu afruar sa mė shumė me gjalpin bėri tė mundur prodhimin e margarinės me pamje si gjalpi dhe me shtesa vitaminash A dhe O.
Megjithatė nga provat e bėra me kavie, u provua se kjo lloj yndyre e ngurtėsuar kishte humbur vitaminėn F (acidet yndyrore tė lėngėta tė pangopur) dhe si pasojė njeriu nuk merr nėpėrmjet saj atė qė i duhet aq shumė pėr nevojat e tij fiziologjike jetėsore.
Yndyrat e dėmshme e tė dobishme
Cilat yndyra janė tė dobishme apo tė dėmshme pėr shėndetin tonė? Ku gjenden ato? Ēdo lloj yndyre ka efekte tė ndryshme ndaj shėndetit. Shkenca e sotme e tė ushqyerit ka arritur nė pėrfundimin se yndyrat e pangopura me njė lidhje dyfishe qė gjenden me shumicė nė vajin e ullirit edhe mė pak nė atė tė kikirikut (ku predominon acidi aleik) luajnė dy role pozitive: ulin sasinė e kolesterolit "tė keq" (L.O.L)nė gjak dhe rritin sasinė e kolesterolit "tė mirė" (H.O.L).
Gjithashtu edhe yndyrat e pangopura (me shumė lidhje dyfishe, luajnė tė njėjtin rol sikurse yndyrat e pėrmendura mė sipėr.
Ndėrsa yndyrat e hidrogjenizuara, pra edhe margarina, megjithėse kanė origjinė bimore, duke qenė se acidet e pangopura janė kthyer nė tė ngopur, luajnė njė rol tė kundėrt me yndyrat e pangopura qė u pėrmendėn mė sipėr.
Ėshtė konstatuar se kėto yndyra tė ngurtėsuara artificialisht (margarina etj.) janė edhe mė tė dėmshme se yndyrat e ngurta shtazore si gjalpi, dhjami etj. Nga kėto tė fundit, gjalpi i konsumuar nė mėnyrė tė moderuar ėshtė mė pak i dėmshėm. Duhet pėrmendur kėtu dhe pėrmbajtja e vitaminės D e gjalpit, shumė e nevojshme pėr rritjen e fėmijėve.
Duhet theksuar kėtu me tė madhe se disa peshq tė detit, sidomos merluci, kanė yndyrė me vlera shumė tė larta pėr shėndetin e njeriut. Nė kėtė yndyrė gjenden acide yndyrore shumė tė pangopura tė njė tipi tė veēantė, tė quajtur omega 3, qė ulin shumė yndyrat nė gjak dhe mėnjanojnė rrezikun e trombozave etj.
Si kėshillė tė fundit, njerėzit e moshave tė reja dhe tė rriturit (deri 40 vjeē), kanė nevojė si pėr yndyra shtazore (sidomos gjalpė), ashtu dhe pėr yndyra bimore (sidomos vaj ulliri) nė raportet e theksuara mė sipėr. Mos harroni asnjėherė se edhe mishi i viēit, nė dukje pa yndyrė, pėrmban rreth 3-4% dhjamė.
Standart
Yndyrat ushqimore nė pėrgjithėsi luajnė njė rol tė rėndėsishėm nė organizmin e njeriut. Ato janė pjesė e rėndėsishme dhe e domosdoshme e racionit ditor ushqimor. Kanė vlerė tė lartė energjike (kalorike). Njė gram yndyrė jep mesatarisht 9 kalori, d.m.th sa dyfishi i sheqernave dhe i proteinave. Yndyrat bėjnė pjesė nė ndėrtimin e indeve tė organizmit tė njeriut. Yndyrat janė tretėse dhe bartėse tė vitaminave A, D, E, K, shumė tė rėndėsishme pėr organizmin e njeriut. Yndyrat, por jo tė gjitha, pėrmbajnė nė pėrbėrjen e tyre disa acide yndyrore tė pangopur, si linoleik, linolenik, arahidonik, qė luajnė rolin e vitaminės F nė organizėm, me vlerė tė lartė biologjike. Yndyrat ushqimore kanė dhe veti lubrifikuese sepse duke u sekretuar nga gjėndrat e lėkurės, i japin kėsaj elasticitetin dhe e ruajnė nga tharja. Pra, nė pamjen estetike tė fytyrės e pjesėve tė tjera tė trupit.
Vaji i ullirit
Vajrat nė pėrgjithėsi janė tė pasura me vitaminat E dhe F (acid linolik, linolenik dhe arahidonik). Vitamina F e pashoqėruar me vitaminėn E, do tė bėnte mė shumė dėm sesa dobi nė organizmin e njeriut.
Ajo, duke u bashkuar me oksigjenin (ka "dobėsi" pėr tė), shndėrrohet nė substanca tė dėmshme, si okside dhe perokside qė dėmtojnė shėndetin tonė, sidomos kur yndyra trajtohet dhe nė temperatura tė larta (kuptoni kėtu skuqjen e vajrave dhe erėrat mbytėse qė dalin prej tyre nėpėr kuzhinat tona).
Tė gjitha vajrat qė janė tė pasura me vitaminėn F, kanė edhe vitaminėn E, e cila ka veti tė theksuara antioksiduese. Nė kėtė mėnyrė ajo mbron vitaminėn F nga oksidimi.
Eksperimentet e shumta kanė treguar se veprimi mbrojtės i vitaminės E ushtrohet si duhet kur raporti nė mg i saj ndaj vitaminės E dhe F nė gr ėshtė mė i madh se 0.97. Vaji i ullirit kėtė raport e ka 1.87 (notė e shkėlqyeshme). Ndėrsa vajrat e tjerė bimore kėtė raport e kanė nėn mesataren, vaji i sojės 0.30, i lulediellit 0.40, i kikirikut dhe i misrit 0.50, i pambukut 0.75 etj. Siē shihet, natyra vajin e ullirit e ka gatuar me "duar tė arta".
Nė tė tilla rrethana duhen pasuruar vajrat e tjerė me vitaminė E ose duhen pėrzier me kritere shkencore gjatė tė ushqyerit me vajin e ullirit pėr tė arritur raportin mesatar tė pėrmendur mė sipėr ndėrmjet vitaminės E dhe F, nė mėnyrė qė tigani nė zjarr tė mos bėhet "shpėrthim mine" nė trupin tonė.
Vaji i peshkut
Vaji i peshkut pėrdoret shumė sidomos pėr fėmijėt pėr praninė e vitaminės D nė tė. Ai pėr kėtė ėshtė quajtur dhe "banjo dielli e brendshme dimėrore". Por meqenėse pėrmban shumė vitaminė F, lind nevoja edhe pranisė tė vitaminės E.
Pra, kėshillohet qė kura me vaj peshku tė shoqėrohet me vitaminė E (rreth 20-30 mg nė ditė) ose mė shumė ushqime tė pasura me kėtė vitaminė, si lakra e zakonshme, sallata jeshile, bizelet, e verdha e vezės, fasulet etj.
Vlen tė theksohet kėtu se vitamina E ėshtė shumė e qėndrueshme dhe nuk humbet veprimtarinė gjatė pėrpunimit tė ushqimeve me zierje etj. Njė njeri i rritur ka nevojė pėr 15-20mg vitaminė e nė ditė, kurse fėmijėt doza mė tė vogla.
Margarina
Margarina prodhohet nga vajrat bimorė tė hidrogjenizuar, ku acidet yndyrore tė pangopura janė kthyer nė tė ngopur me shtresė sintetike hidrogjeni.
Sipas tė dhėnave historike, prodhimi industrial i margarinės filloi mė 1871 nė Holandė sipas metodave eksperimentale tė zbuluara nė Francė. Ky gjalpė i ri artificial pushtoi mjaft tregje, ndėrsa nė vendin e lindjes Francė, zotėronte gjalpi i lopės.
Konkurrenca dhe lufta pėr cilėsinė e prodhimit tė margarinės, pėr tu afruar sa mė shumė me gjalpin bėri tė mundur prodhimin e margarinės me pamje si gjalpi dhe me shtesa vitaminash A dhe O.
Megjithatė nga provat e bėra me kavie, u provua se kjo lloj yndyre e ngurtėsuar kishte humbur vitaminėn F (acidet yndyrore tė lėngėta tė pangopur) dhe si pasojė njeriu nuk merr nėpėrmjet saj atė qė i duhet aq shumė pėr nevojat e tij fiziologjike jetėsore.
Yndyrat e dėmshme e tė dobishme
Cilat yndyra janė tė dobishme apo tė dėmshme pėr shėndetin tonė? Ku gjenden ato? Ēdo lloj yndyre ka efekte tė ndryshme ndaj shėndetit. Shkenca e sotme e tė ushqyerit ka arritur nė pėrfundimin se yndyrat e pangopura me njė lidhje dyfishe qė gjenden me shumicė nė vajin e ullirit edhe mė pak nė atė tė kikirikut (ku predominon acidi aleik) luajnė dy role pozitive: ulin sasinė e kolesterolit "tė keq" (L.O.L)nė gjak dhe rritin sasinė e kolesterolit "tė mirė" (H.O.L).
Gjithashtu edhe yndyrat e pangopura (me shumė lidhje dyfishe, luajnė tė njėjtin rol sikurse yndyrat e pėrmendura mė sipėr.
Ndėrsa yndyrat e hidrogjenizuara, pra edhe margarina, megjithėse kanė origjinė bimore, duke qenė se acidet e pangopura janė kthyer nė tė ngopur, luajnė njė rol tė kundėrt me yndyrat e pangopura qė u pėrmendėn mė sipėr.
Ėshtė konstatuar se kėto yndyra tė ngurtėsuara artificialisht (margarina etj.) janė edhe mė tė dėmshme se yndyrat e ngurta shtazore si gjalpi, dhjami etj. Nga kėto tė fundit, gjalpi i konsumuar nė mėnyrė tė moderuar ėshtė mė pak i dėmshėm. Duhet pėrmendur kėtu dhe pėrmbajtja e vitaminės D e gjalpit, shumė e nevojshme pėr rritjen e fėmijėve.
Duhet theksuar kėtu me tė madhe se disa peshq tė detit, sidomos merluci, kanė yndyrė me vlera shumė tė larta pėr shėndetin e njeriut. Nė kėtė yndyrė gjenden acide yndyrore shumė tė pangopura tė njė tipi tė veēantė, tė quajtur omega 3, qė ulin shumė yndyrat nė gjak dhe mėnjanojnė rrezikun e trombozave etj.
Si kėshillė tė fundit, njerėzit e moshave tė reja dhe tė rriturit (deri 40 vjeē), kanė nevojė si pėr yndyra shtazore (sidomos gjalpė), ashtu dhe pėr yndyra bimore (sidomos vaj ulliri) nė raportet e theksuara mė sipėr. Mos harroni asnjėherė se edhe mishi i viēit, nė dukje pa yndyrė, pėrmban rreth 3-4% dhjamė.
Standart
Drejtat e ktij Forumit:
Ju nuk mund ti pėrgjigjeni temave tė kėtij forumi