Admirina Peçi
Gazeta shqiptare
Çfarë mund ta shtyjë një grua të lërë vendin e saj, familjen, shtëpinë, gjithë çfarë ka të dashur e të vendosë të jetojë në një vend të largët…? S’mund të ketë arsye tjetër veç dashurisë. Në emër të saj sakrifikuan dhe erdhën në Shqipëri dhjetëra gra ruse. Ato ishin të sigurta, të vendosura, ishin plot shpresë dhe ëndrra. Ishin të dashuruara. Çfarë gjetën këtu, në vendin ku po instalohej një prej diktaturave më të rrepta e gjakësore të globit? Shkrimtarja Vera Isaku u ka shkuar në fund historive të disa prej këtyre personazheve të rralla. Ka takuar Natalia Arkadij Rozengolc Pengilin, ose siç ajo e quan “Zonja e brishtë, e hekurt”. Ka takuar Taisja Grigoroievna Uzllova Karagjozin, mjeken e famshme okuliste. Ka takuar Minën e bukur, që njihet me emrin e plotë Vilgelmina Vitalij Kovaleshenko. Ka takuar të famshmen Nina Odjankova Mula, Raisa Pavllova Shishkina, nënën e Oleg Arapit, Maja Polakova Luarasin, Luiza Melnikova Papajanin, Valentina Aleksejevna Myteveliun, Margarita Mihajllovna Sulejmanin, Aleksandra Shestova Cacin…
Me rrëfimet dhe historitë e tyre ka ndërtuar librin e saj “Libër i hapur/Ruset në Shqipëri”, botim i “Omsca-1″, i cili sapo është hedhur në tregun e librit. Sipas Isakut, të synosh të takosh gratë ruse që parapëlqyen të qëndronin në Shqipëri edhe gjatë terrorit të paparë që provuan, duhet të jesh i përgatitur për të papritura, të ngjashme me të papriturat që e shoqërojnë njeriun, teksa ecën nëpër fusha të minuara. Shumë prej tyre nuk jetojnë më. Të tjera ndodhen pranë fëmijëve, në Greqi, në Kanada, në Shtetet e Bashkuara, dhe sigurisht pranë të afërmve të tyre në Rusi. Por Vera ka mundur të zbërthejë shumë histori, dhe ka ndërtuar këtë libër që ajo ejo më kot e quan “Libër i hapur”.
I hapur, sepse dhjetëra histori e personazhe të tjera mund ta plotësojnë më vonë këtë libër. Ato që përshkruhen në këtë vepër monografi, janë vetëm një pjesë e vogël e historive të dhembshme të vajzave ruse që u dashuruan me studentë shqiptarë dhe zgjodhën të krijonin familje e të jetonin në Shqipëri. “Kalvari që u detyruan të përshkonin gratë ruse në Shqipëri, pas prishjes së marrëdhënieve me BS, do të paraqitej shumë më i plotë, po të kishim pasur mundësi të kontaktonim edhe me ruset e tjera që vuajtën dhe u persekutuan, dhe sidomos, vlen për t’u theksuar, me ato që u burgosën. E një pjesë jo e paktë ende vuajnë pasojat e terrorit tepër të gjatë që kanë përjetuar dhe që reflekton tek ato një druajtje të kuptueshme njerëzore”, - thekson shkrimtarja Vera Isaku.
***
Historitë e tyre janë të trishta. Rrëfimet po ashtu. Shumë prej tyre kanë përjetuar drama të thella. Natalja Arkadij Rozengolc Pengili kujton: “Isha e qetë apo e mpirë? Mendoj se isha e qetë. E dija që nuk kisha bërë asnjë gabim, nuk ‘e kisha shkelur’ (siç thoshin atëherë), për asnjë çast dhe mendoja që patjetër ishte bërë ndonjë ngatërresë, pas sqarimit të së cilës, do të vinin të më lironin. Ishte viti 1975 dhe deri më atëherë ishte arrestuar vetëm një grua ruse, Nadjezhda Kabashi. Kjo kishte ndodhur para dy vjetësh. Ajo ishte arrestuar e para dhe me sa duket, për arrestimet e mëvonshme kishin planifikuar që të krijonin grupazhe armiqësore. Vetëm atëherë e kuptova këmbënguljen e shtetit për të më hequr pasaportën ruse: me sa duket, e kishin në plan që të më arrestonin. Por kur e kuptova unë, ishte tepër vonë. Të nesërmen, që në mëngjes, dëgjova që kërcitën hekurat e qelisë. - Ou, kujton se je në konvaleshencë këtu?! - Këto ishin fjalët e para me të cilat do të fillonte dita e parë e burgimit tim. Se ku ndodhesha, do ta merrja vesh mirë gjatë nëntë muajve të hetuesisë, që kanë qenë nga më të tmerrshmit e gjithë jetës sime. Ishte një ferr. Për mua ishte caktuar një hetuese me emrin Sofika Koçi. Ishte një grua e re, që në atë kohë mbahej shumë, dhe unë ende bëj çudi se si një femër mund të jetë aq e pashpirt dhe aq e pamëshirshme. Nuk them se më kanë goditur, por përveç së goditurës, s’kanë lënë gjë tjetër pa bërë me mua. Unë e kuptoj se njeriu do të bëjë punën që ka marrë përsipër dhe për të cilën paguhet, por atë mund ta bëjë në mënyra të ndryshme. Egërsia e saj për nëntë muajt e hetuesisë përmblidhej te fjalët: “Do të ta rras me makinë kokës!” E kishte fjalën për makinën e shkrimit…
Historia e Nataljas është e dhimbshme. E rritur jetime, ajo përjetoi persekutimin dhe ekzekutimin e dy prindërve të saj në Moskë që në fund të viteve ‘30. Rrëfimi i saj në librin e Isakut është drithërues.
***
Taisja Grigorievna Uzllova Karagjozi, mjekja e famshme okuliste i shërbeu Shqipërisë dhe shqiptarëve me devotshmëri e dashuri një jetë të tërë. Ajo ndoqi të dashurin e saj që e kishte zgjedhur si burrin e jetës, Munir Karagjozin deri në vendin e largët e të panjohur për të, në Shqipëri, për të cilën deri atëherë veç rrëfimeve të të dashurit nuk dinte asgjë tjetër. Çfarë do të linte pas Taisja e bukur me sy të kaltër?
“Janë shumë, janë shumë, - pëshpëriste me vete ato ditë oftalmologia Taisja Grigorievna, për gjërat me të cilat duhej të ndahej vetëm e vetëm për hir të dashurisë. - Janë prindërit e dashur, është motra e adhuruar Elena, karriera, shoqëria, qyteti, 42 pemët e kopshtit përpara shtëpisë, është Rusia…” Ishin shumë vërtet, por askush nuk ka mundur t’i shpjegojë ndonjëherë punët e ngatërruara të dashurisë dhe Taisja do të ndahej me të gjitha ato, për të ardhur drejt Munirit. Ishte viti 1955, dhe Taisja vetëm pas ardhjes në Shqipëri do të zbulonte jetën që e priste, në fillim plot dashuri, e thuajse një prekje e lumturisë e mandej vuajtjet dhe degdisjet e shpeshta.
***
Po historia e Vilgelmina Vitalij Kovaleshenkos? Ajo është Mina e bukur. Kështu e thërrasin. Vera Isaku në librin e saj e përshkruan kështu: “Është një grua e gjatë, më trupgjata nga të gjitha gratë ruse për të cilën Natalia Pengili thotë se, kur kalonte ajo në rrugë, dukej sikur po kalonte një mbretëreshë, aq me sharm e aq me dinjitet ishte. Me flokët të gjithë ngjyrë gri, të prerë disi poshtë veshit, ka një pamje fisnike, sjellje fisnike dhe e ruan edhe sot e kësaj dite joshën prej të huaje. Mina kujton në rrëfimin e saj: “Për të burgosurat e Kampit të Kosovës, kishte dy rrugë: ose të punonin në bujqësi, ose të mos punonin dhe të rrinin brenda, nëpër kapanone”. Mina do të zgjidhte punën, e vetëdijshme se vetëm puna e lodhshme nëpër ara mund ta lodhte aq sa t’ia hiqte mendjen nga i biri mbetur fillikat, nga i shoqi, edhe ai i burgosur, nga familja, që e kishte aq larg dhe s’dinte asgjë për fatin e saj, dhe që pas kësaj lodhjeje e stërmundimi, shtati t’i këputej dhe të mund kësisoj të flinte sadopak, domethënë të shpëtonte sadopak nga stërmundimi i mendjes, që ishte më i rëndi.
“Minës i pëlqente qyteti i Durrësit më shumë se Tirana dhe e quajti fat të madh apartamentin e tyre të ri, nga ballkoni i të cilit mund të kundronte detin. Në këtë vend të mbyllur hermetikisht, ku nuk të vinin as letrat dërguar nga prindërit, deti ishte një ngushëllim hapësire, mundësi kontakti dhe lirie. E shikonte me sy ëndërrimtarë, me dashuri, me admirim, shpesh duke menduar për gjërat e shumta e të dashura që kishte lënë pas, e shikonte si një adhuruese e natyrës, e shikonte si një vajzë romantike ruse, që i kishte munguar
ajri i ngrohtë dhe i jodizuar i bregdetit, por nuk mund ta dinte kurrsesi që pikërisht ato qëndrime të shpeshta dhe të stërzgjatura në ballkon, do t’ia kthenin jetën përmbys”. Kështu shkruan Isaku në librin e saj të hapur, ndërsa na intrigon me pyetjen e saj: Çfarë shikonte me atë vështrim të përhumbur me orë e orë të tëra kjo grua e heshtur dhe e huaj ruse?! Për mendjet diabolike të mediokërve të ideologjizuar dhe të vënë në shërbim të shtetit të diktaturës, s’kishte asgjë për të parë, veç numërimit të anijeve që hynin e dilnin në port, për t’ua raportuar pastaj shërbimeve sekrete ruse. Ishte viti 1976 ai që do t’u sillte katastrofën. Vilgelmina Vitalij Kovaleshenko do të arrestohej nga sigurimi i shtetit e akuzuar për spiunazh…”.
***
Dhe ja tek vjen një histori pak më e qetë. Rrëfimi i Nina Mulës, apo gruas së suksesshme siç e cilëson shkrimtarja Vera Isaku, ndërsa përshkruan diku në pjesën e librit që ia ka kushtuar pikërisht këngëtares së famshme lirike: “Nina Odjankova do të zbriste mbi platformën e portit të Durrësit me mendjen të turbulluar pas ditëve të udhëtimit në det dhe me dilemën që i vërtitej pa ndarë në kokë: nëse kishte bërë mirë apo keq që kishte lënë prapa krahëve Rusinë, për ta vazhduar jetën në një vend të vogël në skaj të Ballkanit dhe mes njerëzish që nuk ua dinte huqet. S’ishte vetëm. Kishte në krah burrin shqiptar që dashuronte, i cili, si edhe shumë shqiptarë të tjerë që ktheheshin pas mbarimit të studimeve nëpër qytete të ndryshme të Rusisë, vinte për të vënë dijet e fituara në shërbim të atdheut të prapambetur dhe të shkatërruar nga lufta…”
Megjithatë, edhe për Nina Odjankova Mulën do të kishte keqardhje. Ashtu si shumëkush, do të dinte t’i përshtatej këtij realiteti të ri të përtharë artistikisht, së bashku me këngëtarë lirikë, balerinë dhe instrumentistë të tjerë shqiptarë deri në vitin 1976, kur iu desh të dilte në pension në moshën 45-vjeçare, atëherë kur zërin dhe teknikën i kishte në kulmin e tyre. “A i vjen keq? Sigurisht që i vjen keq. Por nuk mendon se i është bërë ndonjë padrejtësi individuale; më shumë i vjen keq që interpretimet e saj nuk janë të regjistruara dhe të ruajtura. - Shumë pak kanë ngelur. Fare pak nga puna ime e shumtë, - e fsheh vështrimin mbrapa xhamave të syzeve, - pasi edhe ato që ishin regjistruar, janë fshirë pas 1990-ës dhe shiritat janë përdorur për të bërë regjistrime të tjera. Që nga viti ‘76 e deri më sot, vazhdon të punojë si pedagoge e fonitrisë në Akademinë e Arteve të Bukura në Tiranë, duke nxjerrë breza të tërë këngë-tarësh lirikë, mes të cilëve edhe vajzën e vet, tashmë me famë botërore nëpër skenat operistike, Inva Mulën”.
***
Historinë e Raisia Pavllova Shishkina-s e rrëfen bashkëshorti i saj, Hamdi Faik Arapi. Ai e kujton si sot udhëtimin e tyre drejt Shqipërisë: “Si sot e mbaj mend që udhëtuam për pesë ditë mbi detin e trazuar në vaporin “Transilvania” bashkë me djalin, Olegun, atëherë tremuajsh, derisa mbërritëm në Vlorë. Ato kohë bëheshin lojëra ushtarake të NATO-s në Adriatik dhe sapo lashë gruan dhe djalin në shtëpinë e prindërve, m’u desh të nisesha menjëherë me shërbim… Hamdiu tund kokën i menduar, ndërsa në buzë i përvijohet një buzëqeshje dasha-mir-ëse: - Merret me mend lehtë se sa të vështirë e pati ajo në fillim. Raisia nuk e njihte as vendin, as njerëzit, as gjuhën dhe, kur u ktheva, m’u ankua që në familjen tonë e ushqenin me ca kokrra të hidhura e të zeza, që mund t’ia helmonin qumështin djalit. Ato kokrrat e zeza ishin ullinj. Nga anët tona nënat e reja i përdornin për të shtuar qumështin e gjirit, por Raisia nuk i njihte dhe kjo u bë për shumë kohë objekt humori për njerëzit e familjes sime. Nuk qëndruam shumë me prindërit, sepse ndërkaq ishin ndërtuar pesë pallate për ushtarakët në qytetin e Vlorës dhe ne u sistemuam në një apartament, në katin e dytë…”.
***
Historitë e tjera të këtij libri? Është edhe historia e Luiza Melnikova Papajanit, që thoshte: “Jam nga Stalingradi, do të mbetem antifashiste…”, është edhe historia e Maja Polakova Luarasit që tregon njohjen me studentin shqiptar, Mersin Seitajn, me të cilin u dashurua dhe e ndoqi deri në Shqipëri bashkë me djalin e vogël, e më pas u divorcua me të zgjedhurin e saj në kohën e vështirë kur luftoheshin gratë ruse, u njoh me Skënder Luarasin, me të cilin u martua e jetoi 20 vite dashuri deri kur ai vdiq, dhe sot jeton ende në Tiranë me dy djemtë e saj dhe nipërit… Është edhe historia e Elena Shishkinës, e cila jeton sot e kësaj dite në Korçë, e martuar me korçarin Minella Cami, me të cilin kanë kaluar një jetë plot drama e përndjekje, e për të cilat nuk kanë dëshirë t’i kujtojnë. Është edhe historia e Valentina Aleksejevna Myteveliut, apo e Margarita Mihajllovna Sulejmanit, që u dashurua me Nexhat Hysen Sulejmanin, njeri me dy shkolla të larta ushtarake dhe që njihte shumë mirë katër gjuhë të huaja e që ajo sot e kësaj dite e cilëson “një busull orientuese për mua dhe për fëmijët në çdo peripeci të jetës”. Po ashtu është edhe historia e Aleksandra Shestova Cacit, që u dashurua dhe i kushtoi jetën Qamil Cacit, atëkohë student i universitetit “Lomonosov”, me të cilin u njoh në Fakultetin Juridik ku studionte për të drejtë ndërkombëtare dhe ulej pranë saj, sa herë që shkonin për të studiuar në bibliotekë… Por ka edhe histori që të lënë shije të hidhur, si historia e një gruaje ruse, e bukur dhe e lirshme në të sjellur, që punonte në Teatrin e Operës dhe të Baletit, e cila zbuloi se burri i saj, një oficer i Ministrisë së Brendshme me të cilin ishte njohur dhe dashuruar në Moskë, kishte lidhje dashurie me një sërë grash shqiptare, për të cilat pretendonte se i kishte nën vëzhgim. Ajo grua që nuk përmendet me emër në këtë libër të Vera Isakut, e kishte shtruar problemin e saj në shoqëri, pastaj në Ministri e deri te letrat e pafundme dërguar Enver Hoxhës. Mbrojtja e të shoqit ishte shumë e lehtë dhe “e besueshme”: ajo ishte armike dhe revizioniste. Kështu i shpjegonte Kadri Hazbiu në një letër përcjellëse Enverit, i cili pa asnjë druajtje vuri shënimin: “Të shporret nga Tirana!” Shkrimtarja Vera Isaku na qartëson historinë e saj në këtë libër “Gruaja vrau veten në një fshat të humbur të Shqipërisë. Askush nuk e di ç’ka hequr ajo në internim. Çështja konsiderohet e mbyllur…”
Ky libër i hapur i Vera Isakut nuk është thjeshtë një libër me histori të trishta, me njohje, ndarje, burgosje, internime…. Është më tepër se kaq. Ky libër bën autopsinë e një pjese tejet delikate të marrëdhënieve njerëzore në kohën e diktaturës, na qartëson imazhin e këtyre personazheve të rralla, që nuk ndaleshin para asnjë vështirësie, që nuk u penguan nga ndryshimet që gjetën në këtë vend, ku sundonte varfëria, shkatërrimi nga lufta, një kulturë dhe një gjuhë tjetër. Sepse ato njihnin gjuhën e dashurisë. Me atë gjuhë flasin edhe sot tek rrëfehen.