Admirina Peçi
Tiranë. Viti 1946. Është kohë e trazuar. Shqipëria e pasluftës. Një vrull i ri, në dukje madhështor, por fals e i venitur po shtrinte krahët në jetën e re të shqiptarëve. Arti dhe artistët? Askush nuk e dinte, se gjurmët e shkëlqyera të artit të viteve ‘30–‘40, do të zhdukeshin dalëngadalë. Sistemi i ri parashikonte norma të reja. Propaganda e re kërkonte imazh tjetër të artit dhe artistit.
Një ditë të ftohtë dimri në Tiranë, pikërisht me 25 të janarit të 1946, sopranoja me timbrin e mrekullueshëm, artistja me përgatitje nga shkollat e perëndimit Tefta Tashko Koço, i shkruan një letër Enver Hoxhës, atëherë komandanti i përgjithshëm, gjeneral-kolonel. Ajo, sikurse shumë artistë, shkrimtarë e intelektualë të kohës e mendonin ndryshe të ardhmen e Shqipërisë. As e mendonte Tefta Tashko Koço, se një barazi e pakuptimtë financiare në rradhë të parë por edhe në drejtime të tjera, po synonte të zinte vend në jetën e re artistike shqiptare. Sopranoja po synonte të vinte në vend dinjitetin e saj. Tek e fundit, kërkonte të mbijetonte në një vend të shkatërruar nga lufta. Kishte kërkuar të shpërblehej më mirë. Dhe pushtetarët e kishin vënë në provë. Do të interpretonte në dy opera në Beograd “Boheme” dhe “Berberi i Seviljes”, e nëse do të dilte faqebardhë në “shtetin mik”, kërkesa e saj do të shikohej. Plot dy muaj pas këtij debutimi, e vlerësuar maksimalisht nga kritika dhe mediat e atjeshme, Tefta Tashko Koço ende priste të plotësohej kërkesa e saj. Asnjë përgjigje. Ai që ia kishte premtuar këtë, ministri i atëhershëm i kulturës Sejfulla Malëshova, nuk ndihej. Me siguri sopranoja do të ketë kaluar ndër mend një varg arsyesh. Por mbase nuk e ka ditur se Malëshova dhe idetë e tij perëndimore, nuk i shkonin për shtat sistemit të ri ideologjik që po vendosej në Shqipëri. Pas heshtjes sopranoja synon përsëri. Kësaj herë i drejtohet vetë Enver Hoxhës. A mori përgjigje…? Nuk ka asnjë provë për këtë, sot e kësaj dite. Tefta Tashko Koço do të jetonte edhe 23 muaj pas kësaj letre. E sëmurë rëndë, ajo vdiq në maternitetin e Tiranës me 22 dhjetor 1947. Një kortezh modest e përcolli për në banesën e fundit. Dhe më pas heshtje. Pas heshtjes, një varg keq-interpretimesh po i zinin vendin njëri tjetrit në gazetat që bënin propagandën e kohës. Po krijohej boshti i ri ideor i portretit të saj artistik. Ajo nuk do të ishte më sopranoja lirike që lëvroi repertor vokal klasik. Kjo anë që ishte dhe thelbi i karierës së saj artistike po prekej gjithnjë e më shkarazi duke ia ka luar peshën muzikës popullore apo folklorike!!!.
Në familjen e saj, në arkivin personal bashkë me shumë dokumenta të tjera u ruajt dhe kjo letër, të cilën, djali i saj Eno Koço na e mundëson ta botojmë të plotë bashkë me faksimilet e saj. Bëjmë një bisedë me Enon dhe kuptojmë më shumë nga atmosfera e asaj kohe, mbi pozicionin ku gjendej sopranoja, në vitet e para të pasluftës, mbi një të ardhme hipotetike të saj nëse do të jetonte më gjatë në diktaturën që po forcohej ditata-ditës, e po bëhej edhe më e egër, një rrëfim për miqësinë e saj me Mitrush Kutelin dhe një foto që vetë Kuteli ia ka dhënë në një prej vizitave të shpeshta të Enos në shtëpinë e tij në Tiranë dhe një opinion mbi qëndrimin dyshues e të pamoralshëm të Enver Hoxhës dhe pushtetit të tij rreth Teftës dhe vëllait të saj Koço Tashko….
Në vitin 1946 Tefta Tashko Koço, i shkroi një letër Enver Hoxhës duke i kërkuar mbështetje atij, që të shpërblehej si soliste. Ishte një premtim që i ishte dhënë nga ministri i atëhershëm Sejfulla Malëshova, duke i vënë si kusht suksesin që do të arrinte në Beograd, ku ajo këndoi në dy opera në vitin 1945.

Cila është historia e kësaj letre?
Në të gjitha kohërat njerëzit u kanë shkruar letra udhëheqësve të shtetit për të kërkuar një të drejtë që sipas tyre nuk u ishte plotësuar. Edhe në Shqipëri ka ndodhur një gjë e tillë, pa çka se këto letra mund të mos u binin në dorë udhëheqësve, apo t’u binin në dorë dhe ata të mos kthenin përgjigje. Ekzistonte gjithmonë shpresa se një letër e tillë mund të përmirësonte në një farë mënyre gjendjen në të cilën ndodhesh shkruesi i saj, por jo në pak raste ta keqësonte këtë gjendje.
Një nga këto letra do të ishte ajo e Teftës drejtuar Enver Hoxhës më 25 janar 1946. Ajo vinte pas bisedës gojore që ajo kishte pasur me udhëheqësin duke i shpjeguar “me pak fjali mbi gjëndjen artistike të atëhershme”. Ajo i kujton udhëheqësit se “premtimi Juaj për rregullimin e çështjes në të arthmen më dha të gjitha shpresat e mira. Mjerisht shumë kohë kaloj dhe situata ime nuk ka patur më të voglin ndryshim në çështjen artistike”. Ajo i kërkonte atij të shpërblehej më mire sepse e tillë ishte marrëveshja e bërë midis saj dhe Ministrit te Kulturës dhe Propagandës se asaj kohe, Sejfulla Malëshovës, se po të dilte mirë me shfaqjet në Beograd në nëntor të 1945, ajo do të shpërblehej më mirë. Një paragraf i letrës do të sqaronte: “Para ikjes time për në Belgrad për të lojtur në operan e atjeshme, Ministri i ynë Prof. Sefulla Malëshova më premtoi se pas kthimit tim, dhe po të dilnja faqe-bardhë, do të çmonte artistin e vërtetë; por gjer më sot mjerisht nuk gjej mundësi të pranohem në audiencë prej Tij”. Letra është shkruar rreth dy muaj e gjysmë pas kthimit nga Beogradi.
Nuk di të them në se iu kthye përgjigje letrës së Teftës, por po të kishte ndodhur një gjë e tillë, një dokument kaq i rëndësishëm do të ishte ruajtur diku midis letrave personale apo do të ishte bërë e njohur midis familjarëve. Nuk di gjithashtu të them në se Tefta u shpërblye më mirë më vonë apo jo. Por të dy këto hamendje në fund te fundit nuk kanë rëndësinë e asaj që ishte më konkrete - lufta që ajo bënte për te vënë në vend dinjitetin e saj si artiste në atë sistem të ri politik e shoqëror që mendohej të ishte më i përparuar.

Cila ishte arsyeja që i kërkohej Teftës një provë e re profesionale?
Për aftësitë e saj si këngëtare Tefta ishte e njohur që në kohën e Zogut, me recitalet që bënte në kryeqytet e rrethe, me regjistrimet e pllakave që kishte bërë në Itali si dhe me shkrimet e shumta mbi të në faqet e shtypit shqiptar të kohës. Edhe gjatë kohës së Luftës, edhe pse me fëmijë të vogël, ajo vazhdoi të këndoje nëpër koncerte dhe në Radio Tirana. Pas Luftës ajo u aktivizua me të njëjtën përgjegjësi profesionale, tashti në një Shqipëri ndryshe nga e mëparshmja. Lind pyetja, përse sistemi i ri i kërkonte Teftës një provë të re profesionale? Kjo gjë mendoj se ka të bëjë me qëndrimin ndaj intelektualeve në përgjithësi, një pjesë e mirë e të cilëve kishin studiuar jashtë apo që edhe në vendin e tyre ishin mbrujtur me mendime, të cilat nuk mund të përputheshin me realitetin e ri shqiptar. “Prova e re profesionale” nuk kishte të bënte thjesht me Teftën, por me huazimin që po i bëhej metodës bolshevike në klasifikimin e intelektualëve, e cila kishte filluar tashmë të instalohej në Shqipëri. Normat e reja shoqërore kërkonin një analizë të re të secilit intelektual veçmas. Edhe Tefta duhet të provonte që pikërisht atje, në Jugosllavi, ajo duhet të dilte mirë dhe komentet që do të bënte kritika muzikore e atij vendi do të influenconte në vlerësimin e saj si artiste edhe në Shqipëri. Platforma e re ideologjike kërkonte të tjera parametra. Mirëpo, me sa u duk më vonë, edhe këto parametra do të rezultonin të pa mjaftueshme.
Jemi menjëherë pas Luftës dhe Tefta, duket po lufton për të mbijetuar. Në ç’rrethana zhvillohej jeta e saj private dhe ajo artistike në këto kohë? Si ia dilte të jetonte? Në këto periudhë ajo bëri shumë përpjekje për të jetuar si e pavarur institucionalisht nga ana financiare, apo jo...
Kuptohet, kërkesa e Teftës për vlerësimin si artiste ishte një përpjekje që bënte ajo për të përmirësuar gjendjen e saj ekonomike, që ashtu si për të gjithë shqiptarët, ishte e vështirë në ato vite fill të pas-Luftës. Me sa duket Ministri nuk e kishte të lehtë të përmbushte premtimin, gjë që mund të vinte edhe nga situata e vështirë politike në të cilën ai vetë ndodhej në atë kohë.
Pa dyshim që ajo luftonte për të mbijetuar. Duhet thënë se asaj i vinin në ndihmë vëllezërit, Gaqoja dhe Koçoja, ndryshe do ta kishte të pamundur të mbulonte shpenzimet e jetesës. I shoqi, babai im, punonte aso kohe në Radio Tirana, por edhe ajo rrogë e vogël e tij si dhe kriza ekonomike në përgjithësi e bënin të vështirë jetesën, aq me tepër kur ishe dhe me fëmijë të vogël. Sa i përket të jetuarit “e pavarur institucionalisht” që ju pyesni, ky status nuk do të ekzistonte më në Shqipërinë e pas-Luftës. Ai funksionoi më parë, në kohën e Zogut dhe atë të Luftës, por jo më 1945-46. Tefta u angazhua edhe si mësuese në Liceun Artistik të sapo krijuar. Është pikërisht kjo kohë kur asaj i shfaqet sëmundja e kancerit që i zgjati pak më shumë se një vit.
Interpretimi i saj në Beograd në dy opera dhe në një koncert duket ishte një arritje që ajo e kishte parashikuar. Na flisni pak për interpretimin e saj atje dhe se si u prit nga kritika?
Vetë Tefta e konsideroi këtë ngjarje si më të rëndësishmen e jetës së saj muzikore. Mbase se këndoi në opera dhe jo vetëm në recitale siç bënte në vitet ’30 në Shqipëri, mbase se i duhej ta paraqiste si veprimtarinë më të vonë që lidhej me periudhën e pas-Luftës, d.m.th. që bëhej në “pushtetin e ri popullor”. Sidoqoftë, kritika ishte profesioniste dhe kjo duket nga shkrimet në gazetat “Politika” dhe “Gllas” të Beogradit. Edhe oferta për dy opera të tjera për një vit më vonë tregon për vlerësimin që i bënë asaj në Beograd. Për më tepër mbi këtë temë flet vetë kritika e cila gjendet e botuar në librin “Tefta Tashko Koço dhe koha e saj”, Dituria, 2000.
Atëherë, pse nuk e ndihmuan Teftën dhe nuk e vlerësuan siç i takonte? Pushteti i kishte premtuar asaj mbështetje…
E përmenda pak me parë se edhe pse i ishte premtuar mbështetje, qoftë nga Enver Hoxha apo nga Sejfulla Malëshova, duket se parimet për t’u vlerësuar “sipas zotësisë” nuk do të ishin kriteret e pushtetit të ri. Por veç kritereve të reja ideologjike që po instaloheshin, ajo më e mundueshmja do të ishte heshtja. Heshtja - është një nga format që është përdorur në periudha të ndryshme kur nuk duhej që të kryhej diçka. Por ajo heshtje e 1946 në rastin konkret kur Tefta i njihte personalisht të dy personazhet e letrës së saj, ishte e një natyre tjetër, e frikshme, nënshtruese dhe sigurisht mosvlerësuese. Disa muaj më vonë, në maj të 1946, në dy artikuj gazetash shqiptare do të shkruhej se Tefta Tashko Koço vazhdonte të ishte pro repertorit dhe programeve perëndimore të Shkollës së Muzikës dhe jo atyre të reja sovjetike.