Historia e familjes Kola dhe e fabrikimit të akuzave, sipas rrëfimit të Luçije Kolës, më 25 janar 1949
Në pjesën e dytë të dosjes për historinë tragjike të përndjekjes së shtetasve shqiptarë që në fillim të instalimit të regjimit komunist në Shqipëri, vijon rrëfimi i Luçije Kolës për kthimin e familjes së saj në Shqipëri dhe persekutimin që iu bë asaj vetëm ngaqë fliste frëngjisht dhe shoqërohej me të huajt e paktë që kishin mbetur pas çlirimit të vendit nga pushtuesit nazistë.
"Babai im ka ikur nga Shqipëria qysh në moshën 11 vjeç dhe është vendosur në Podgoricë të Jugosllavisë. Aty është martuar dhe nga kjo martesë lindën fëmijët e tij, prej të cilëve jemi sot gjallë pesë (Luçija ka lindur në Podgoricë në vitin 1921). Në Podgoricë, babai im punonte tregtinë e hekurit.

Mbasi humbi në tregti, në vitin 1929-1930, së bashku me tërë familjen shkoi më Francë dhe u vendos në qytetin Combrovois (Seine). Atje, babai bashkë me të dy motrat e mëdha, filluan të punojnë me copë në shtëpi për një fabrikë këpucësh.

Nga kjo punë mbahej familja dhe na jepej mundësia mua dhe dy fëmijëve të tjerë të vazhdonim shkollën. Më pas, mbasi motrat e mëdha u martuan, u detyrova të lë shkollën përgjysmë dhe të hyj çirake tek një parukier. Kjo ka qenë rreth vitit 1937.

Në vitin 1939, kur Franca përzuri shumë të huaj, na u desh të largoheshim dhe ne. Unë jam kthyer nga Franca 10 muaj përpara se të kthehej familja, në mënyrë që të zija një herë punë vetë dhe të rregulloja shtëpinë, mbasi këtu në Shqipëri nuk kishim asgjë. Me ardhjen time në Shkodër, hyra në punë tek Rrok Sereqi, berber.

Me ardhjen e familjes time në Shqipëri, baba qëndronte pa punë dhe banonim në shtëpinë e Mill Drenushit, i cili kishte një kafe dhe automobila.

Ky, duke parë gjendjen tonë të keqe, na ndihmoi duke na dhënë mundësi materiale që të hapnim një dyqan saloni për permanent, me konditë që unë t'i jepja një të tretën e fitimit, deri sa t'i paguaja shumën që ai kishte shpenzuar për këtë dyqan. Unë në dyqan punoja me motrën time Ana Kola, ndërsa vëllai i vogël vazhdonte shkollën. Me që në dyqan fitoja mirë, edhe jeta ekonomike filloi të na përmirësohesh.

Ardhja e okupacionit gjerman më ka gjetur në Shkodër, në punë tek Rrok Sereqi. Ardhjen e okupacionit italian, unë nuk e kam pritur mirë. Rrethi miqësor që unë kam patur ka qenë: Viti Shahini nga Korça, Angjelina Koliqi, Pina Gjoni, Dilomena Pistuli.

Lëvizjen Nacionalçlirimtare nuk e kam ndihmuar, por kurrë nuk kam qenë ndonjëherë kundër. Me rrethin shoqëror që unë kisha, nuk jam marrë asndonjëherë me politikë. Ardhja e okupacionit gjerman më ka gjetur po me të njëjtin profesion në qytetin e Shkodrës.

Ardhjen e okupacionit gjerman unë e kam pritur me frikë. Deri në çlirimin e Shqipërisë, unë nuk jam marrë me politikë. Çlirimi i Shqipërisë më ka gjetur në Shkodër, unë e kam pritur mirë.

Në mbrëmjet që bëheshin në atë kohë, jam shoqëruar me Filip Jakovën, i cili vinte shpeshherë me na marrë në shtëpi. Në ballo kam kërcyer dy-tri herë me të misionit anglez dhe në kërcim e sipër jemi takuar. Motra ime (Ana Kola), për arsye se kërcente me anglezë, është arrestuar, por me interesimin e Filip Jakovës, mbas 21 ditësh është liruar.

Kam njohur vetëm klientët që njihnin vetëm gjuhën frëngjisht. Në Shkodër kam njohur Koço Dilon, të cilin ma ka prezantuar Filipi. Ky kishte profesion nëpunës dhe tash ndodhet në burg.

Mbasi na u prishën veglat te dyqani im, shkova në Tiranë për të gjetur ndonjë aparat tjetër. Në dhjetorin e vitit 1945, erdha vetëm dhe fillova punën në sallonin "Vllazën Kraja". Klientët e mi ishin njerëz të legatave të huaja.

Një nga klientët e mi, ka qenë edhe Miss Neelli dhe Xhana Simon. Kam patur një rast kur një grua hyri në dyqan me bukë misri në dorë dhe Miss Neelli më tha që, në vendin tonë, misrin ua japim pulave dhe njerëzit hanë bukë të bardhë.

Unë iu përgjigja se ballkanasit preferojnë bukën e misrit dhe se ndër vendet tuaja, buka është e pakët si konseguencë e luftës.

Një ditë tjetër, në kohën kur kalonin manifestuesit për punë vullnetare, Miss Neelli më tha mua që shkojnë këta me vullnet, apo janë të detyruar? Unë i thashë se këta janë vullnetarë.

Ndër klientët e mi, kam pasur edhe Frida Sadetinin, e bija e Marta Dodës. Mbas disa kohësh, Frida më ftoi në shtëpinë e saj dhe meqë nuk kishim ujë në shtëpi, ajo më lejoi që të mbushja ujë në shtëpinë e saj, mbasi ishim komshinj.

Neve diskutonim thjesht çështje familjare dhe muhabet vajzash, muhabet modash për anglezët, amerikanët dhe francezët. Kurrë ndonjëherë nuk kemi biseduar ndonjë çështje politike. Një herë, kur kam qenë për vizitë tek Frida, kanë ardhur edhe dy çupa, emrat e të cilave nuk i di.

Unë menjëherë iu largova mbasi nuk i njihja. Në shtëpinë e Fridës, ajo më ka prezantuar me Konsullin Francez, në kohën kur ky po dilte nga shtëpia. Në shtëpinë e Fridës, jam njohur me nënën e saj, Marta Doda. Me këtë takohesha rrallë, se kjo ka qenë e sëmurë.
Në kohën kur unë kam shkuar për të mbushur ujë tek Frida, jam takuar me togerin francez, Pjerson.

Me këtë jam takuar edhe një herë tjetër, kur po shkoja për të blerë qofte në një dyqan. Ai aty më ofroi një gotë aperitiv. Në këtë takim nuk kam biseduar ndonjë çështje politike, por kemi biseduar rreth fejesës që ai kishte bërë. Mbas kësaj, nuk kam folur më me togerin Pjerson.

Kam njohur Agostin Bonatin në Legatën Franceze. Kur kam shkuar për t'u interesuar për çështjen e motrave të mia që ishin martuar dhe banonin në Francë. Me Bonatin jam takuar edhe në rastin kur jam takuar dhe me toger Pjerson.

Në shtëpinë e Fridës kam parë shpeshherë të hyjë Bonati, por kurrë unë nuk jam takuar me të. Frida nuk më ka folur ndonjëherë për Agostin Bonatin për çështje politike, vetëm më ka thënë se Agostini pinte shumë.

Në Legatën Franceze nuk njihja kërkënd, përveç Bonatit. Me të shoqen e ministrit jam njohur në dyqanin tim, kur ka ardhur si kliente. Ajo ishte zëmëruar me mua, për arsye se gjoja nuk i shërbeja mirë.

Mbas kësaj kohe, unë nuk jam takuar më me të.

Kemi bërë shëtitje familjare. Në këto shëtitje merrnin pjesë Kolë Xhuxha familjarisht, familja Gini, Mikel Gulz. Kam qenë në plazhin e Durrësit tre-katër herë me shokun tim Gaqo Flloqi, me motrën dhe kushërirën e tij.

Në Plazhin e Durrësit, nuk jam takuar ndonjëherë me njerëzit e UNRA-s ose të Legatës Franceze. Në mars-prill të vitit 1945, në kohën kur unë po shkoja në kishë, rrugës më ndaloi një burrë i panjohur, i cili më dorëzoi një letër për mua personalisht dhe një për UNRA-n.

Këto dy letra i dërgonte Marta Saraçi për mua dhe një për vëllanë e saj, i cili punonte në UNRA. Letrat, që të dyja ishin të hapura dhe nuk kishin asnjë përmbajtje politike. Në letrën që më dërgonte mua Marjeta Saraçi, më lutej që letrën e dytë t'ia dërgoja tek vëllai i saj në UNRA.

Një muaj para se të arrestohesha unë, fillova të mësoja gjuhën anglishte me një libër "Frëngjisht-Anglisht". Mësimin e anglishtes që unë bëja, nuk kisha ndonjë qëllim politik. Unë nuk kam shkuar ndonjëherë tek UNRA dhe as që më ka ardhur ndonjëherë në shtëpinë time ndonjë anglez, amerikan apo francez, qoftë për çështje private apo politike.

Fotografinë e një anglezi që quhet David, e kam pasur që kur isha me punë në Shkodër. Këtë fotografi ma ka dhënë anglezi David në mbrëmjen e vallëzimit, që u bë më rastin e çlirimit të Shqipërisë. Anglezi David, nuk më dha vetëm mua fotografinë e tij, por u dha edhe të tjerëve, si Filip Jakovës...e të tjerëve, që nuk ua di emrat. "...Unë jo vetëm që nuk kam qenë në shërbim të informacionit francez, por as që kam patur dijeni mbi këtë çështje.

Me Legatën Franceze unë kurrë nuk kam patur të bëj, vetëm me rastin kur jam interesuar për motrat e mia, të cilat janë martuar në Francë. Me këshilltarin e Legatës Franceze Guyz, nuk kam pasur asnjë lidhje me karakter politik, ekonomik ose shoqëror.

Jam prezantuar me Gizin në shtëpinë e Frida Sadetinit ku banonte, jam salutuar dy-tri herë, por kurrë nuk kam biseduar ose të kem patur shoqëri. Me Agostin Bonatin jam njohur atëherë kur kam shkuar për t'u interesuar për motrat e mia. Me Agostin Bonatin, nuk kam patur asnjë lidhje ose shoqëri...".

Deklaratat e Luçijes nën torturat e hetuesve

"...Për herën e parë jam njohur me Miss Neelyn, përpara 8 muajve. Miss Neely më kërkonte informata të ndryshme dhe unë, Luçije Kola, i jepja vazhdimisht informata, të cilat nuk ishin në të mirën e pushtetit, por kundra pushtetit..."

"...Miss Neely-it i jam treguar e pakënaqur duke i thënë se jam në gjendje të keqe ekonomike. Në Shqipëri nuk ka barna, i kam thënë se do të hapen rrugët për t'u larguar nga Shqipëria, i kam thënë se edhe qeveria e sotme lufton shumë dhe jam katolike.
Miss Neely, duke m'u mbështetur në këto pakënaqësirat e mia, filloi të marrë prej meje informata me karakter të ndryshëm..."
26.2.1948

"... Në sallonin tim vinte dhe një vajzë... që punonte në Radio Tirana. Kjo fjalosej me një grua nga të UNRA-s në gjuhën anglishte dhe se unë Luçija i kam folur që në sallonin tim të mos bisedonte në gjuhën anglisht. Kur unë i thashë Vitores, ajo më tha se kam biseduar për vuajtjet e mia që kam kaluar në Itali.

Qëllimi që unë ndaloja që të mos flisnin në sallonin tim qoftë anglisht ose çfarëdo lloj gjuhe tjetër që flisnin gratë e UNRA-s, unë Luçija nuk dëshiroja të bisedohej, mbasi një bisedë me to, ishte, sipas mendimit tim, për kundra pushtetit dhe se nuk doja që të bija në sy për keq karshi pushtetit, mbasi isha një vajzë që shikoja punën e që të siguroja të ardhurat e familjes...".
4, 3. 1948

"...Frida Sadetinin (Doda) e kam njohur...kur ka ardhur në sallonin tim për të bërë flokët. Aty jemi takuar duke folur frëngjisht. Më vonë kam shkuar në një shtëpi afër Legatës Franceze, ku aty afër vinte edhe Frida Doda...Frida më thotë që të vija edhe nga shtëpia e saj.

Qysh atëherë fillova të vija vazhdimisht. Me Fridën bisedonim si vajza për modën, etj. Në shtëpinë e saj vinte Giz (sekretari ose Konsulli francez), me të cilin kishin miqësi të vjetër. Por Gizi më kishte thënë se nëna e Fridës e njihte shumë kohë përpara. Gizi kishte lindur në Shkodër, mbasi si gjuhën shqip e dinte shumë mirë.

Kam parë që të vinin dy gra nga të Legatës Amerikane, të cilat vinin shumë dendur. Kur unë i pyeta përse vinin, Frida më thotë se kërkojnë antika, të cilat i kanë blerë si kostume kombëtare, etj. Unë, Luçija, di me siguri që Frida shkonte shpesh në misionin francez, si në darka të ndryshme, ashtu dhe herë të tjera, mbasi kishte miqësi të ngushtë në misionin francez.

Gjithashtu di, që, kur nëna e Fridës hyri në burg, nga Legata Franceze, Fridës, i vinin ushqime të ndryshme për nënën e saj.

(Deklaratat e dhëna nën presion, dhunë fizike e psikologjike, më vonë u mohuan nga Luçije Kola)

Agustin Bonati për Luçije Kolën- 19.1. 1949

"...Megjithëse z. Henri Guys më kishte thënë në Legatën Franceze, se zonjusha Luçije Kola ishte një informatore e tij, unë i jam rezervuar asaj ndër bisedime, mbasi edhe nuk kishte siguri se unë e njihja...Rezervimi i im ishte se, kur i ia kam deklaruar edhe z. Guys, se unë zonjushë Kola Luçijan e konsideroja si njeri që kishte të bënte me lëvizjen.

Akuzat për pjesëtarët e grupit të të ashtuquajturve bashkëpunëtorë të spiunazhit francez

"Agostin Bonati rekrutoi edhe Jusuf Vrionin"

29. 12. 1950... Observacion i Këshillit të Gjykatës së Lartë Ushtarake:

"...I pandehuri Agostin Bonati është vënë në shërbim të spiunazhit Francez dhe, me detyrën e Kryeagjentit, ka rekrutuar edhe të pandehurit e tjerë, duke i vënë në shërbim të Legatës Franceze për veprimtari spiunazhi, në dëm të Republikës Popullore të Shqipërisë.

I pandehuri Agostin Bonati është i predispozuar të hyjë në shërbim të spiunazhit të huaj, mbasi edhe në të kaluarën, para okupacionit fashist të vëndit t'onë, kishte punuar në K.T.A.M. me të huaj (anglezë) dhe ka pasur lidhje, duke qenë në shoqërinë "Tenis Klub".

Në këto rrethana, pas çlirimit të Shqipërisë, kur vijnë misionet e huaja anglo-amerikane, është një nga të parët që bie në kontakt me ta, por veçanërisht me ndërmjetësinë e nipit të tij Vili Briot, njihet më fort me anëtarët e Misionit Ushtarak Francez dhe merret në shërbim si përkthyes pranë misionit prej toger Lombardit.

Ndërsa punonte si përkthyes në Misionin Francez, më 20 qershor 1945, Toger Lombardi, zëvendësshef i atij misioni, i propozoi të rekrutohej informator, me qëllim që të mblidhte informata të ndryshme me karakter ekonomik, politik dhe ushtarak.

Mbasi jep herë pas here informata të tilla, fiton besimin e Misionit Ushtarak Francez dhe caktohet Krye-agjent, duke u udhëzuar që të formonte rrjetin informativ me elementë të tjerë të përshtatshëm për t'i shërbyer Spiunazhit Francez.

I pandehuri Agostin Bonati e pranon menjëherë me vullnet të mirë dhe rekruton në fillim të pandehurin Skënder Konicën, Skënder Shkupin, Agop Kahanaxhianin, Jusuf Vrionin, Adem Pilkun, Kosta Meksin, Simon Raskun etj. Me ndërmjetësinë, më vonë, të pjesëtarëve të Legatës Franceze, ishin rekrutuar agjentë të tjerë, si Lush Pogu; me anën e Blanche Fiche, në vitin 1946, Helena Beça, prej ministrisë franceze.

Është e provuar në Gjykatën e Faktit se, të pandehurit Skënder Konica, Skënder Shkupi, Jusuf Vrioni, Kosta Meksi, Agop Kanaxhian, Adem Pilku, Simon Rasku e Gjon Cefa, me anën e të pandehurit Agostin Bonati, janë vënë në shërbim të Spiunazhit Francez dhe për shërbimet e kryera prej tyre në favor të këtij spiunazhi, si në dhënien herë pas here t'informatave me karakter ekonomik, politik dhe ushtarak, janë shpërblyer me të holla nga Misioni Francez me anë të pandehurit Agostin Bonatit.

Nga këta të pandehur, më aktiv ka qenë Skënder Konica, i cili ka marrë nën vartësinë e tij një pjesë nga të pandehurit dhe nga persona të tjerë që nuk i janë referuar Gjykatës së Faktit për gjykim.

Në gjykatën e faktit është provuar gjithashtu, se të pandehurat Luçije Kola dhe Helena Beça, janë rekrutuar spiune nga vetë personeli i Misionit Francez (më vonë Legata) dhe u kanë shërbyer me koshiencë si informatore, në dëm të organizimit shtetëror të Republikës Popullore të Shqipërisë.

Ndërsa të pandehurit Padër Gjadri, Gulielm Rasku dhe Gjysh Shkreli, në mënyrë të ndryshme janë vënë në shërbim të Spiunazhit Francez dhe kundrejt shpërblimit në të holla, kanë dhënë herë pas here informata të ndryshme mbi vendin tonë, duke dëmtuar Republikën Popullor të Shqipërisë.

Ndërsa për të pandehurin Lush Pogu, para Gjykatës së Faktit ka dalë e provuar fajësia e tij për vënien në shërbim të spiunazhit të huaj me ndërmjetësinë e zonjës Fiche (franceze). Dhe vetë e kaluara e tij ka qenë në pozita të atilla, që u ka shërbyer të huajve në dëm të popullit.

Nga sa u parashtrua më lart, rrëzohen pretendimet e të pandehurve rekuruesa, pse mohimi i tyre në gjyq, ashtu siç pretendojnë edhe në rekurs, nuk i shkarkon nga përgjegjësia penale për fajet e kryera, me të drejtë Gjykata e Faktit e ka konsideruar të provuar fajësinë e tyre në bazë të deponimeve dhe atribuimeve të Agostin Bonatit, Skënder Konicës, Skënder Shkupit etj., deponimet e bëra në hetuesi dhe të verifikuara po nga ata në vitin 1949. Vendimi i Gjykatës së Faktit, nuk paraqet ndonjë të metë ligjore.

Prandaj, për këto arsye dhe në bazë të Nenit 19 dhe 28 t'Urdhëresës së Ministrisë së Drejtësisë mbi disa norma procedurale në lidhje me nenin 7 të ligjit mbi gjykatat ushtarake, Këshilli, bashkërisht, VENDOSI:

Ligjërimin e vendimit të Gjykatës Ushtarake të Tiranës, Nr. 301 datë 8. 7. 1950 që përmban dënimin me vdekje të Agostin Bonatit dhe me humbjen e përhershme të të drejtave civile....".

Agostin Bonati, fjala e fundit para ekzekutimit
Me interes është botimi i përmbajtjes së plotë të procesverbalit të mbajtur pas ekzekutimit të Agostin Bonatit nga skuadra e pushkatimit që zbatoi vendimin e Gjykatës së Lartë Ushtarake, pas refuzimit që Presidiumi i Kuvendit Popullor i bëri kërkesës për faljen e jetës së Agostin Bonacit; një nga procesverbalet e rrallë të gjendur në dosjet arkivore përkatëse.