Suliotë
nga A.L.

Shumë është shkruar e folur mbi Ali Pashë Tepelenën.
Nga fundi i shekullit XVIII e fillimi shek. XIX- nuk
kishte qytet shqiptar më të njohur ne mbarë Turqinë
evropiane sesa Janina; me Ali Pashën dhe veprave të
tij të zeza ndaj njerëzve të vet, apo të kryera për
perandorinë a kundër saj. Falë famës së tij, libra
historikë e përshkrime udhëtimesh nga kjo pjesë e
Ballkanit mund t’i gjeje në atë kohë në mbarë
perëndimin.

Ali Pasha vdiq si kryengritës i thyer, i vrarë
pikërisht atëherë kur ishte bindur se Sulltani e
kishte falur; vdekje e ngjashme me atë që ai u kishte
ofruar kundërshtarëve a viktimave, vecanërisht
suliotë, të cilët dorëzoheshin më premtim për jetën e
pastaj vriteshin a helmoheshin. Në një rast Ali Pashës
i thanë se gjatë udhëtimit afër Këlcyres kishin parë
disa banorë suliotë të internuar në atë zonë prej tij
pas rënies së Sulit, që jetonin në gjendje shumë të
vështirë dhe kishin nevojë për ndihme. Dhe Aliu tha se
habitej vetëm që ata ishin ende gjallë, pasi qëllimi i
internimit ishte që ata të vdisnin duke
vuajtur.(Pouqueville) Në një rast tjetër, tregohet se
pas një masakre, shoqëruesit a shokët e tij i thanë
“Pasha c’bëre kështu, vrave gra, pleq e fëmijë?’ -
“Pse s’më thatë gjë përpara?” ua ktheu Aliu me
sarkazëm, duke u lënë të kuptonin se faji ishte edhe i
atyre që tani e kritikonin.

Disa mendojnë se për sa kohë që malet e Sulit të
ekzistojnë, Ali Pasha do të kujtohet si njeri mizor.
Të tjerë thonë se ai ishte shqiptar i vërtetë,
mishërim i energjisë, forcës dhë guximit të racës së
vet. Sikur të kishtë arritur të hidhte tej me sukses
zgjedhën osmane, thonë ata, vendi nën qeverisjen e
tij, do të ishte bëre i begatë, i bashkuar e pavarur
duke lënë pas për nga zhvillimi cdo vend tjeter larg e
afër.

Gjatë kohës që qeverisi, Ali Pasha ndërtoi rrugë, ura
mes maleve, lumenjve e mocaleve, që i dhanë një nxitje
të madhe tregëtisë. Në kohën e tij, Janina ishte një
qytet me mbi 40 mijë banorë dhe qendër tregtare. Por
ashtu si fati i Pashait, edhe qyteti u rrënua. Për një
visitor të huaj në Janinë në vitet 1840, fortifikatat
e shkatrruara, shtëpitë e braktisura, murret e
rrëzuara ishin gjurmët e një lufte të ashpër mes
shqiptarëve të përcarë; njëra palë luftonte në
mbrojtje të zotërimeve të pashait, ndërsa pala tjetër,
me të njëjtën vendosmëri, sulmonte për t’i marrë
ato.(Tozer)

Historia e herëshme e Janinës është e paqartë. Për të
thuhet se u fortifkua e u kthye në qëndër banimi aty
rreth shek. XII. Kjo përkon më periudhën e
kryqëzatave. Kështjella mund të jetë ngritur nga
normanët që marshonin në grupe drejt Kostandinopojës e
Jeruzalemit, nëprmjet rrugës Egnatia. Andej nga
kalonin, në pika strategjike, ata ngrinin fortifikime,
kështjella, e viheshin në krye të zotërimeve e
bashkësive me bazë etnike vendase. Normanët ishin
krijuesit e parë të dukateve e principatave feudale,
e jo vetëm në Ballkan.(Chibnall) Burime të tjera thonë
se themelimi i Janinës si vendbanim i fortifikuar u
krjua nga gjeneralët bizantinas dhe pastaj kaloi nen
kontrolle a pushtme të ndryshme bullgare, sllavë,
normanë e napolitanë.(Runciman)

Më 1424, kur Thesalia dhe Maqedonia ranë nën sundimin
osman, Janina me rrethe ishte një republikë e pavarur
tregtare dhe e begatë, e banuar nga fise Came.
Historianët thonë se duke përfituar nga zona
strategjike dhe si trima, camët mund t’u kishin bërë
ballë forcave osmanë sado të fuqishme. Por elita që
donte të ruante zotërimet dhe tregtarët që donin të
përfitonin, hapën vendkalimet malore për pushtuesit
dhe perqafuan myslimanizmin, duke tërhequr pas një
numër të madh miqsh, të afërm e vartës. (Spencer) Të
tjerët që nuk u bashkuan me ta, formuan grupime fisesh
dhe u tërhoqën në malet e Sulit e në rajone të tjera
malore midis Janinës dhe Pargas, që si qytet bregdetar
u mundësoi atyre të komunikonin me Venedikut e shtete
të tjera perëndimore.

Me kalimin e kohës këto zona malore të banuara nga
camë u bënë strehë për të gjithë ata që iknin nga
rajonet fushore për t’i shpetuar sundimit e për t'a
luftuar atë. Nën emrin Suliot, fama e heroizmave të
tyre u përhap në mbarë Evropën. Kështu ata ruajtën
pavarësinë, por deri në ardhjen e Aliut si Pasha i
Janinës me 1788. Pas kësaj, krahas heroizmit, Evropa
do të njihej edhe me vuajtjet e Suliotëve dhe banorëve
të tjerë Camë të Filatit, Margaritit e Pargas.