Shkrimtari me i njohur shqiptar ne vend dhe bote, rrefehet per here te pare me detaje, per fillimin e viteve '90 kur vendosi te lere Shqiperine. Ne intervisten ekskluzive dhene gazetarit Blendi Fevziu ne Paris, per emisionin "Opinion" te Tv Klan, Kadare detajon ditet qe i paraprine vendimit, hezitimet e mevonshme dhe vendosmerine per ta ndermarre hapin, vetem pas kthimit nga SHBA te Ramiz Alise dhe bllofin e tij atje. Tregon si u takua me Presidentin Bush, letra qe i dergoi dhe ndalet ne diskutimet e shumta nderkombetare per vendin e shqiponjave. Pse mendon se Shqiperia eshte populli kandidat ne Evrope, per te zene vendin e hebrenjve dhe nga vjen racizmi ndaj shqiptareve. Kadare shpreh dhe mendimin per myslimanet shqiptare dhe shpjegon pse ata jane korpus kryesor i shtetit shqiptar



Ne Paris jeni me i qete apo ka nje ritem tjeter jete midis Parisit dhe Tiranes?

Dhe qetesia dhe shqetesimi jane ndryshe ne Tirane dhe Paris. Jane te natyrave te ndryshme.

Ne c'kuptim?

E kam te veshtire ta shpjegoj, por nga te gjitha kuptimet.

Ju keni marre nje prej cmimeve me prestigjioze boterore sot, i cili ne debatet e sotme ne te gjithe boten, konsiderohet ne perzgjedhjen e tij, jo ne te tjerat, ndoshta me serioze edhe se vete cmimi Nobel, i cili mbetet me i njohuri. Kur e moret vesh qe e fituat kete cmim, kur u shpall publikisht apo e dinit perpara?

Kandidatet jane shpallur perpara. Ky ishte nje cmim transparent, nuk eshte i fshehte. Domethene, do te merret nga nje prej kandidateve te shpallur.

Dhe vitin e kaluar keni qene i dyti ne mos gaboj...

Po kam qene i dyti.

Vitin e kaluar, menduat qe e humbet shansin per ta marre nje dite kete cmim?

Jo, aspak. E kam humbur me duket per nje vote, e ka marre nje shkrimtar izraelit te cilin e njoh shume mire.

E njihnit personalisht?

Po, e kam takuar disa here. Eshte nje shkrimtar i mire dhe nje njeri me reputacion njerezor, shume te mire.

Cmimi Princi i Asturias me shume se te vlera e tij, apo tek prestigji, eshte edhe nje porte shume e rendesishme per te hyre ne letersine ose per t'u perkthyer ne boten ispanike. Sa prezent jeni ju ne kete bote?

Une jam shume i botuar ne bote, prej gati 40 vitesh, qe ne fillim, pas Frances, kane qene disa shtete evropiane qe kane botuar vepren time. Spanja ka qene nje nder te parat dhe me tej, ka botuar Gjermania, Anglia, SHBA, Spanja etj.

Si ka qene reagimi i kritikes dhe i publikut ne Spanje?

Te them te drejten nuk e kam ndjekur ne menyre te detajuar, ka qene pergjithesisht si kudo ne Evrope...

Shume e cuditshme, meqenese ju me permendet vendet te cilet botuan te paret, Franca, Gjermania, Anglisht, SHBA, Spanja, te gjitha vende qe ne fund te viteve '60, kur ju keni botuar ne perendim, ishin vendet me armiqesore me Shqiperine komuniste te asaj kohe...

Po absolutisht po.

Nuk perbente nje problem kjo per ju?

Problem qe ende s'kuptohet nga nje gje unikale qe nje shkrimtar nga vendi me i ashper stalinist, komunist, deri ne Evrope si te thuash, reaksionare, tipike per mendimin tone, per mendesine tone. Ne Evrope qe nje perzgjedhje, Shqiperia ishte armike, s'kishte as marredhenie diplomatike, vec Frances.

Dhe ju shkaktonte kjo probleme ne Shqiperi ne ate kohe?

Besoj se po. Krijonte dhe ishte normale qe te krijonte probleme, militantet e partise thoshin pse ne kemi nje shkrimtar qe edhe vete e duam edhe e pranojme, por na e do edhe borgjezia. Ketu eshte nje gje bazike, eshte themelore, nuk e shmang dot nje dileme te tille, kush eshte e verteta. O ne nuk jemi ne rregull, o ata s'jane ne rregull. O ne s'e kuptojme kete shkrimtar, ose ata e kuptojne ndryshe. Une kam qene ne nje pozite vertet te habitshme, paradoksale, per shume vite, pasi vazhdoi per 20 vjet kjo histori. Ka qene nga fillimi i viti 1970 qe kam botuar une, me nje buje te madhe, me nje tralala te madhe, pasi kaloi gradualisht.

Po, ishte nje botim i bujshem, versioni i pare...

Po, ishte shume i bujshem.

Si eshte perkthyer fillimisht dhe eshte botuar ne France "Gjenerali i ushtrise se vdekur"?

Eshte botuar ne Tirane dhe jo ne France. Eshte botuar fale nismes se Jusuf Vironit, i cili kishte dale nga burgu, ishte pa pune dhe per qejf te tij, si te thuash, per nevoje te tij, i pelqeu ky liber, erdhi tek une, e kam njohur per here te pare. Me tha zoti Kadare, do te doja qe ta botoja. Po si, i thashe une.

Ju nuk e njihnit?

Fare, nuk e njihja. E ka filluar ta perktheje qe ne 1963-1964. Qe ne fillim. Kane kaluar shume vite dhe pastaj rastesisht u botua nga shtepia botuese "8 Nentori", frengjisht, ne kolonen e letersise qe botoi tek ne, gjithmone thuhet qe iu be nje privilegj Kadarese. S'eshte e vertete, te gjithe shkrimtaret shqiptare, pak a shume te njohur, kishin libra te perkthyer anglisht, frengjisht, gjermanisht, italisht, spanjisht.

Por nuk dilnin ne tregun perendimor...

Sigurisht qe nuk dilnin, por shperndaheshin me ane te ambasadave, me ane te shoqatave.

Ishte pjese e propagandes komuniste te kohes...

Absolutisht, pjese e propagandes per boten e jashtme... Ne radhe te pare ishin veprat politike sigurisht, te Enver Hoxhes, pastaj ishin vepra letrare, ishin pothuajse te gjitha vepra te perkthyera.

Dhe u botua ne Shqiperi, ne gjuhen frenge "Gjenerali ushtrise se vdekur"...

Ne 1967-1968.

Me pas...?!

Rastesisht i ka rene ne dore nje kryeredaktori te revistes "Evropa", ne France, Pier Parath, mik i vjeter i Shqiperise, mik qe nga koha e Zogut, jo mik per arsye te komunisteve. E ka marre per ta lexuar, dikush ia dha ne Tirane, eshte habitur nga romani dhe eshte habitur edhe nga perkthimi. Me ka marre leje, duke me telefonuar ne ambasade, nese mund ta botonte gjekundi. Ajo ishte veper publike, e ka cuar dhe e ka botuar te shtepia botuese parisiene, eshte botuar menjehere.

Menjehere?

Po, sapo e ka cuar ai. Dy vite pasi ka dale ne Tirane.

Cili ishte buja qe shoqeroi romanin?

Menjehere eshte pritur qe ne javen e pare me nje tufe artikujsh.

Nderkohe ju e ndiqnit kete buje ne Shqiperi?

Jo shume.

Por e dinit qe libri ishte botuar ne France?

E mora vesh, nuk e kisha pare qe ishte botuar, pas nje fare kohe e kam pare botimin, pasi nuk kishte asnje mekanizem per te bere lidhjen.

Kur kontaktuat per here te pare me botuesin tuaj? Ishin ata qe ju kerkuan pas botimit te pare?

Eshte nje histori shume e gjate, nuk besoj se ka shume kohe per ta treguar. Eshte nje histori krejtesisht paradoksale. Ne te gjithe Shqiperine u hap fjala qe une jam ftuar nga botuesi francez, sikur nuk lejoheshin shkrimtaret shqiptare qe te venin ne perendim. Ka vazhduar thashetheme dhjete muaj, nje vit, ishin thashetheme, nuk ishte e vertete.

Nuk ishte e vertete?

Jo, s'isha ftuar. Dukej e logjikshme saqe mekanizmat qeveritare e besuan qe nje mekanizem tjeter, nje organizem tjeter e ka mbajtur ftesen, nuk e kane dhene. Une vete kujtoja se isha i ftuar, sigurisht. Pastaj me kane thirrur ne komitetin e partise, per te me thene qe partia, per t'i vene fre thashethemeve dashakeqese qe nuk e duam letersine dhe artin, ju lejon te shkoni t'i pergjigjeni fteses... Une nuk thashe qe nuk kam marre asnje ftese, pasi kujtoja se diku eshte ndalur ftesa. Ne Komitet te Partise...

... Pra ju s'kishit ftese dhe komiteti i partise duke u nisur nga nje thashetheme ishte gati...

Te gjithe e dinim qe kishte ftese, qeveria e dinte se e dinte partia, partia se e kishte nje organizem tjeter me i larte i partise, te tere ishin te bindur qe une kisha nje ftese.

Ju erdhet ne Paris...

Erdha ne Paris dhe ishte ambasadori Javer Malo, i cili gjithashtu kujtonte se une kisha ftese. Ka marre ne telefon shtepine botuese qe ka ardhur filani me ne fund, ata u hutuan. Ne s'e kemi ftuar, e kemi ftuar, s'u mor vesh me. Ambasadori vete u shqetesua se mund t'i kerkohej llogari, po ti si s'e paske ditur qe s'ka ftese. Keshtu ka qene historia e ardhjes sime.

Pastaj botuesi ju priti per hir te...

Botuesi ne fakt, eshte nje ceshtje shume enigmatike qe ka mbetur. Botuesi im i pare francez me ka takuar me, nuk e di pse, ende sot s'e kam te qarte, si me pahir si te thuash, a ishte puna se ata e kane botuar pa kontrate si duket, kane marre cdo gje falas, e kane shitur ne 15-20 vende, per te cilen e kane marre falas, pa pyetur. Eshte kjo arsyeja krejt e vockel, por kjo doli per mbare per mua, pasi nga ky shkak une kalova tek nje botues tjeter shume i madh, tek "Hasheti". Ka ndodhur kjo ne nje restorant, qe e mbaj mend edhe sot, jo vetem qe Malo ishte shume i shqetesuar, qe une erdha dhe te mos me priste kush. Kam shkuar ne nje dreke, me nje personalitet te rendesishem, drejtorin e Hashetit. Ishte nje burre i shquar dhe ne dreke e siper me thote: Zoti Kadare, pas suksesit qe patet, cfare do te botoni. Une i thashe qe s'do te bej gje, pasi m'u kthyen edhe dy doreshkrime te tjera. Jusuf Vrioni, ndjese paste, punoi me nje vrull te madh, i ngazellyer nga suksesi edhe i perkthimit te tij, qe te tere thoshin sa mire eshte i perkthyer, pa vene emrin, ishte e ndaluar te vihej emri, perkthimi ishte anonim. Atehere ai perktheu me shpejtesi dy romane te tjera te miat, qe ishin botuar nderkaq, "Keshtjella" dhe "Kronike ne gur", une, i kisha doreshkrimet me vete. Kur erdhem, i coi ambasadori Javer Malo, se paku per te korrigjuar kete gje tek botuesit. Ata dhane pergjigje pas dy javesh, negative. Prandaj thashe, perdora fjalen enigme, une s'e kam marre vesh ende sot se cfare ka ndodhur. Drejtori i Hashetit me pyeti, ai shikoi ambasadorin ne sy, duke kujtuar, qe ky njeri eshte ne vete apo jo, eshte ne rregull nga mendja qe po thote kete gje. I dukej absurde si te mos botosh me pasi... Ambasadori tha qe: Po, eshte e vertete. Ai i tha "ok", por a mund te mi tregoni mua ato dy doreshkrimet e tjera. Po sigurisht i thashe, sa te dalim nga restoranti, shkojme ne hotel, t'ua jap. Pas tre ditesh me ka marre ne telefon, me tha do t'i blej te dyja. Keshtu une e mbylla me botuesin e pare, me te cilin s'kisha kontrate dhe kalova tek nje botues shume here me i madh dhe me shume serioz, eshte nje perandori e tere.

Te dy librat u priten me sukses te madh?

Menjehere. Te dy librat ishin te njejte si tek "Gjenerali...", prandaj iu duk edhe me absurde, edhe me e pabesueshme. Une kete s'e kam thene gjekundi, e kam biseduar shume rralle, pasi ishte e pabesueshme.

E pabesueshme, por e besueshme per nje vend si Shqiperia...

Mund te ndodhin te tilla keqkuptime, por si mund te ndodhin me nje botues francez, eshte e habitshme.

Drejtuesi i Hashetit tha se i blen menjehere. Kam pershtypje qe i blej ishte shume vrastare per veshet tuaj ne ate kohe...

Une s'merrja as honorar, isha krejt shperfilles per anen financiare. Prandaj kur shkoi i pari dem...

Ku shkonin honoraret tuaja?

Vinin ne Tirane.

Per 20 vjet rresht?

Po.

Dergoheshin ne rregull?

Nuk besoj se dergoheshin ne rregull, se ata e kuptuan qe une s'kisha asnje interes, ose autori s'merrte vesh nga llogarite, as nuk konsultohesha, me siguri, nuk jam i sigurt...

Por parate vinin ne Tirane per 20 vite rresht...

Po, ne fillim kalonin tek shteti. Pastaj u be nje si ligj, qe autoret nga botimet e huaja perfitojne nje perqindje te vogel, e cila llogaritej ne menyre raciste, ne kuptimin e dollarit amerikan, ne nje vlere shume te vogel, dhjete here me pak, vete perqindja ishte e vogel, vete vlera ulej, na katandisej ne nje gje... Une kur beja udhetime jashte, qe kisha ftesa here pas here, qe pergjigjesha pozitivisht, shkoja me keto honorare. Nuk i menaxhoja une, i kishte shteti.

A e keni idene se sa ishte kjo shume per 20 vjet?

Jo, nuk e kam idene. Mund te kem nje ide te turbullt, duke ditur sa jane honoraret qe kam marre ne keto 20 vite qe kam marre ne France.

Sa mund te ishte kjo shume?

Pak a shume, rreth 2 milione dollare, por s'besoj se kane arritur te gjitha ne Shqiperi.

Ju nuk i kerkuat me keto para nga shteti shqiptar?

Jo, s'me eshte dukur, nuk e di. S'me eshte dukur e arsyeshme t'i kerkoj, eshte shtet i varfer sidoqofte, nuk me vjen mire t'i kerkoj.

Te rikthehem edhe nje here ne nje pike shume interesante. Do te doja te kthehesha tek Princi i Asturias, por po e kaloj ne kohe. Meqenese folem per menyren se si ju erdhet dhe u botuat fillimisht ne France, dhe me pas se si filloi nje karriere e juaja ne perendim, pasi nisi nga Franca. Sot jemi pothuajse kater-pese dite, nga 19 vjetori i largimit tuaj nga Shqiperia dhe vendosjes ne Paris. Nje veprim i cili radikalizoi krejtesisht levizjet ne Shqiperi dhe dergoi pastaj ne levizjet e dhjetorit, dhe ndryshimin e sistemit ne Shqiperi. Si e moret vendimin per te qendruar ne France, ne tetor te vitit 1990?

Nuk ka qene i menjehershem. Ishte me i gjati i shtrire ne kohe. Vendimi ishte marre ne fillim te vitit 1990. Une kam pasur nje korrespondence me Ramiz Aline, e cila eshte botuar. Atje duket krejt qarte...

Kishit shprese tek Ramiz Alia ne fillim fare?

Po, sepse sic kishte njerez ne Shqiperi qe besonin, megjithese sic kishte shume njerez qe thoshin se nuk ka cfare ben...

Ju e njihni dhe personalisht mire, ne mos gaboj...

E njihja, e kam takuar shume here, te gjithe shkrimtaret e kishin takuar, ai kishte marredhenie, ishte i lehte shume ne marredhenie...

Nuk e ruante staturen e ashper te drejtuesit...

Absolutisht, ishte i afrueshem shume. Me te mund te flisje, mund te flisje edhe me guxim dhe gjera qe nuk thuheshin zakonisht mund te shpetonin, mund te beje shaka te renda. Te gjithe ne e njihnim, ishte i afrueshem. Por ne kete rast, korrespondenca me te per mua ishte fatale, ishte nje zhgenjim absolut.

Ky ishte zhgenjimi i pare i juaji me Ramiz Aline, apo kishit pesuar edhe nje zhgenjim te meparshem?

Here pas here te justifikueshme ishin zhgenjimet, ky njeri s'ka cfare ben, eshte sekretar i partise. Ka dy gjera, ka bindje te tilla dhe s'ka cfare ben. Disa anonin nga njeri shpjegim, disa nga tjetri. Leterkembimin me te mund ta lexoje kushdo, eshte botuar disa here. Ishte vertete skandaloz nga ana e tij, nje njeri qe s'e njeh me, sikur te del perpara nje njeri i shfytyruar, une kuptova te gjitha dyshimet qe kisha perpara...

Qe ishin...?

Ketu eshte nje gje e keqe qe nuk shpjegohet se cfare po ndodh me Shqiperine. Kete e kam shpjeguar edhe me pare, kur kam kaluar nga Gjermania, kur ambasadori yne ne Bon gati po ikte nga mendja nga kjo tronditje, perse Shqiperia nuk do.

Gjermanet i kishin propozuar Shqiperise ne ate kohe, sipas kujtimeve te djalit te Shtrausit, nje projekt pilot per ta futur Shqiperine ne Bashkimin Evropian, brenda nje kohe te shkurter, prej 18-24 muaj.

Kjo eshte krejt e vertete, une kete e mesuar nga te paret, nga nje udhetim qe kam bere ne Gjermani. Kemi shetitur naten ne Bon, ambasadori qe ishte ne Gjermani e kisha fqinj, zoti Shpetim Caushi, ai ne gjendje depresive gati me tregoi se Shqiperia nuk kuptoi qe po i binte te mires me shkelm. I thashe, qe ti me pyet mua, une do te pyes ty qe je ambasador, pasi une s'kuptoj asgje, sepse ne nuk kuptonim ne ate kohe. Vete kete dija, qe ne po i binim te mires me shkelm.

Por per c'arsye? Per arsye te mosdijes, te mosnjohjes, apo ishte nje bindje...

Nga ajo qe konstatova une, shteti shqiptar kishte marre nje vendim te fshehte, nuk e di se ne cfare instancash eshte marre dhe asnje s'e pranon ende sot kete gje, qe ne me perendimin nuk shkojme. Popullit i premtohej per te ulur tensionin, sepse tensioni kishte filluar ne Shqiperi, trysnia kishte filluar dhe populli mbahej ne shprese. Me vone, dihej qe kishte nje enigme, nje vendim i fshehte, se perse nuk dihej arsyeja. Merrni me mend nje tru i mykur i tyre nuk kuptonte qe kishin frike te shtyhej nga perendimi.

A kishte lidhje klasa drejtuese komuniste e asaj kohe me Bashkimin Sovjetik?

Me vone, pas nje viti, kur fitoi puci, ahere u bene te qarta disa gjera, u hap fjala qe pucistet kishin lidhje, kishin shtier ne dore Ministrine e Jashtme dhe te Brendshme, praktikisht kontrollonin Rusine shume kohe me perpara. Me sa duket kishte hyre ne lidhje me Jugosllavine dhe me Shqiperine. Kjo eshte ajo qe mendoj une se ka ndodhur. Ne Shqiperi nuk e pranon askush kete gje. Jane zbuluar dokumentet per marredheniet e tyre me Jugosllavine dhe ka qene nje arsyet hovezimit te Milloshevicit, qe ne ate kohe po vinte ne pushtet, nuk eshte vertetuar asgje nga ana historike dokumentare lidhur me Shqiperine. Kudo thuhet qe ne ate kohe ka pasur bisedime te fshehta me ta dhe eshte nje tjeter thashethem, qe eshte perhapur kudo, qe ne Tirane naten e pare, ate pasdite gushti, kur kujtuan se pucistet fituan, jane bere festa kudo, ne rrethe te nomenklatures te asaj kohe. U siguruan si duket, hipoteza eshte se ata i kane thene mbahuni me fjale, sa te vije dita qe do te zgjidhet ky problem.

Nga zhgenjimi qe pesuat nga Ramiz Alia, ishte nje zhgenjim qe e pesuat nga ai vete, apo mendoni qe as Ramiz Alia nuk ishte i lire per te marre vendime?

Nje kompleks. Ky vend thashe une, ketu nuk ndreqet me, tani per tani. Ketu ka dicka, une s'e dija kete te pucisteve. Ndonjehere gazetaret kur une kam pyetur, e kane rrumbullakosur sikur une e dija kete. Une s'mund ta dija ne ate kohe, dija vetem qe ka nje bllokim misterioz te afrimit me perendimin, me pretekste absurde, jo na kerkon te hapen kisha, xhami, jo na kerkuan kete apo ate, jo na kerkojne shume, jo na nderhyjne, ato ishin te gjitha genjeshtra.

Ju u larguat ne ate kohe ne France me gjithe familjen. Si ishte e mundur kjo?

Kjo ka qene keshtu, une jam pergatitur gjashte-shtate muaj per te ikur, do te gjeja rastin, se nuk ikja dot kollaj. I kam derguar fjale botuesit tim, vajzen e kisha per studime dhe i ka treguar te verteten, babai do qe te vije ne France, por do nje ftese shume kembengulese. Pasi ftesat, eshte vertete qe une kam udhetuar shpesh, por edhe ne shumicen e rasteve, ftesat refuzoheshin, ndaj duhet te benin nje ftese te tille qe te ishte e parefuzueshme, e sajuar, qe te ftohet bashke me te shoqen. Botuesi im, pastaj, gjithmone nepermjet vajzes, arrita t'i them qe te vinte vete, ndoshta te arrinte ta merrte per nje vizite tjeter, ta merrte vete, te vinte me gruan, erdhi me gruan. Ishte koha kur Ramiz Alia ishte gati te shkonte ne Amerike, vemendja e te gjithe shtetit shqiptar ishte drejtuar te vizita e Ramiz Alise ne OKB. Ishte lekundja e fundit, qe te mos i prish pune, e kam menduar kete gje, e them me sinqeritet, e dija kete gje. Une erdha ne France qe ne fund te shtatorit dhe do te prisja kete vizite.

Ramiz Alia ka thene qe ju e percollet ne aeroport...

S'eshte e vertete, eshte absurde, une kam qene ne Paris ne ate kohe, kam ikur ne shtator. Eshte nje fantazi, ose eshte nje transferim i kujteses se gabuar te tij, nuk besoj se e ben me ndonje qellim, por eshte fare absurde. Para nje muaji kam qene ne Paris dhe prisja mbarimin e kesaj vizite. Thosha qe nese ky merret vesh me ne fund me amerikanet, une s'po i prish pune, do te kthehem ne Shqiperi, s'ka nevoje te iki.

Pra ju e kishit dilemen qe mund te ktheheshit?

Absolutisht, deri ne diten e fundit. Ka bere viziten ne Amerike dhe prisja me padurim rezultatin. Rezultati ishte ky, takoj ambasadorin, e fjala pare qe me thote eshte se la nam shoku Ramiz ne Amerike, e shoqeronin 70 shqiptare te armatosur. I thashe more je ne vete apo si, cfare jane keta shqiptare te armatosur, me thote, nga entuziazmi. Po cfare eshte ky vend qe lejoka shqiptare te armatosur te shoqerojne Presidentin. Pyeta pak botuesin, qe pyeti ne ministrine e Jashtme, ishte gafe e gjitha, ishte nje bllof, vizita ishte nje takim me diasporen, ishte per te hedhur hi syve.

Dhe ju moret vendimin per te qendruar ne France?

Absolutisht, menjehere te nesermen, sapo e degjova kete gje, ishte e fundit lekundje e imja. Nuk kam dashur t'i krijoj telashe vendit tim.

Si ndodhi?

Une shkova menjehere te nesermen bashke me time shoqe dhe dy vajzat, e dinin ata te ministrise qe u kam thene se kam ndermend, por ndoshta do te shikoj.

Ishte e informuar Ministria e Jashtme?

Ishte e informuar sepse botuesi im, ishte nje personalitet kulturor, shume i famshem ne Paris, kane lidhje me shtetin, jo per t'i sherbyer shtetit, por per t'i sherbyer interesave te Frances. Dhe i kam lajmeruar menjehere, nuk kisha asnje lekundje. Na ka pritur vetem ministri i Jashtem. Jane bere dokumentet ne ministrine e Jashtme, kane ardhur ata te policise, te prefektures, per te bere dokumentet atje, i kane bere urgjent dhe une jam larguar.

Nderkohe ju kishit pergatitur nje deklarate, e cila u shpernda per te gjithe shtypin francez...

Deklarata u shpernda, ishte po ajo qe u lexua edhe ne Zerin e Amerikes.

A ishit ju nen mbrojtjen e policise franceze? Kam pershtypjen, ju keni thene ne nje interviste per revisten Klan se ishit ne nje zone ku nuk mund te takonit njerez te tjere, apo jo?

Po te doja po, kontaktoja. Shteti francez eshte sjelle me mua me shume respekt, nuk me ka kerkuar asgje, cdo gje eshte bere si te doja une, shtepine une kur kam shkuar ne nje prone te larget, ne pyjet e Luares, nuk ia tregova askujt, as shtetit francez. Dikush me tha qe eshte me mire, pasi ka lloj-lloj organizmash, do te jesh me i qete. Une kisha miq, nuk kerkova nga shteti francez, sic u tha, ishte ne nje vile te fshehte...

As mbrojtje dhe asgje...

S'kisha nevoje, po te kisha nevoje do te kerkoja, nuk ishte e nevojshme. As bera ndonje alarm te kote.

Cili ishte reagimi i ambasades ketu?

Nuk kam asnje ide, por me siguri jane hutuar, nuk kane qene agresive.

A i ndiqnit lajmet ne Shqiperi?

Po, degjoja Zerin e Amerikes. Naten e pare kur u shpall ketu, u shpall edhe ne te gjitha televizionet franceze. Kam qene ne nje apartament ne Paris te miqte dhe nuk kam dashur t'i shikoj kronikat. Nuk e di pse, por nuk kisha deshire ta shikoja lajmin qe u dha. Degjova vetem "Zerin e Amerikes", i cili u transmetua ne oren 6 te mbremjes.

Ju kishit qene ne nje eveniment te rendesishem ne Paris, nje vit me pare ne korrik te vitit 1989, me rastin e 200 vjetorit te Revolucionit Francez. Ne kete ceremoni ju jeni takuar edhe me presidentin Bush, plakun. Perse nuk vendoset te qendronit qe atehere ne France, por vetem nje vit me pas?

Nuk isha pergatitur ende per nje gje te tille, nuk e kisha menduar. Pas nje muaj e gjysme i bera nje leter presidentit Bush, e cila eshte e dokumentuar. Kjo leter eshte shkruar ne bashkepunim me botuesin tim per te qene me nje frengjishte te perkryer dhe i eshte cuar ne dore ne dore presidentit nga Viser, novelist dhe nje miku yne. Ajo leter ende ne ate kohe te kushtonte koken dhe ishte teper e rendesishme, per kete arsye miku im, me ndihmoi t'ia dorezonte personalisht presidentit amerikan.

Nuk pati asnje reagim ndaj kesaj letre?

Ne fund te letres shkruaja qe nuk doja asnje pergjigje. Letra ishte trecerek faqeje, une vete nuk kam mbajtur nje kopje. Letra mbeshtetej ne dy motive, e para i kerkoja ndjese per qendrimin antiamerikan te qeverise shqiptare, ku i thosha qe populli shqiptar mendon ndryshe dhe kete do ta tregoj koha. Kombi shqiptar vuan nen dy diktatura komuniste, nje shqiptare dhe nje serbe ne Kosove. Te dyja keto kane shprese nga ndihma juaj. I thoja te mos besonte asgje nga ato qe degjonte, se te dyja pjeset e kombit te ndare, kishin nje tjeter vizion per Ameriken.

Rikthehemi ne evenimentin me te fundit. Pse zgjodhet te flisnit shqip ne ceremonine e marrjes se cmimit Princi i Asturias?

Doja te flisja ne shqip dhe pse ky ishte eveniment i pare i kesaj rendesie, ku une perdorja gjuhen shqipe. Une, ne pyetjen se ne c'gjuhe doja te flisja dhe zgjodha shqipen, sepse ne kete gjuhe eshte krijuar vepra ime qe ka fituar cmim. M'u duk e arsyeshme te flisja ne ate gjuhe, me te cilen kam krijuar vepren time.

Dhe si u prit?

Kjo gje u prit shume mire. Ne fjalen qe mbajti Princi me pas, une per here te pare degjova elozhe per gjuhen shqipe.

Cdo me thene hera e pare?

Gjuha shqipe nuk para mburret. Ajo flitet nga 10 ose 12 milion njerez, qe ne Evrope eshte nje popullsi mesatare, nuk eshte e madhe po as e vogel. Gjuha suedishte flitet nga me pak, danishtja, sllovenishtja etj. Nuk ka popull ne Ballkan qe te kete me shume njerez.

Ju po thoni se ne njefare menyre ka nje lloj racizmi kundrejt shqipes?

Absolutisht qe ka. Racizmi eshte si mortaja qe bie ne dy forma, ne formen kulturore dhe racizmi i mirefillte eshte i veshtire per t'u shprehur, se eshte edhe i denueshem. Por forma kulturore eshte edhe forma legale e tij. Shqiperia, une e them me vetedije te plote, qe ndodhet nen projektoret e racizmit. Kjo vjen nga nje kombinim rrethanash dhe nga nje seri faktoresh. Une kam shprehur mendimin se shteti shqiptar, shoqeria shqiptare, kombi shqiptar duhet t'i bien kambanes, per mbrojtje ndaj racizmit. Sepse Shqiperia eshte populli kandidat ne Evrope, per te zene vendin e hebrenjve. Asnje popull ne Ballkan nuk ka pesuar kaq shume shperngulje se shqiptaret, dhe shumica e popullit eshte e shperngulur. Ato genocide dhe spastrime etnike per te cilat tani behet buje, ne kemi vite qe jemi mesuar me to.

A ka paragjykim te forte ndaj Shqiperise dhe a ndikon ky edhe ne proceset integruese?

Po ka dhe ndikojne ne gjithcka. Racizmi antishqiptar, pa e vene vendin tim ne poziten e viktimes, sepse nuk e pranoj kete vizion dhe nuk eshte i denje. Por shqiptaret duhet te jene te ndergjegjshem, qe jane kombi me i shperngulur dhe para 150 vjetesh, po ecte drejt shuarjes. Rilindja Shqiptare e shpetoi kombin, dhe i ra asaj kambane per te cilen une po flas. Por edhe ky aksion i madh i rilindjes, tani shfrytezohet per keq dhe tani quhet si nacionalizmi shqiptare dhe sikur ne jemi nje komb artificial qe s'kemi qene.

Nga se vjen racizmi ndaj shqiptareve, cili eshte shkaku i tij?

Shkaku eshte se vete shpresa qe ne i kemi dhene njerezve ne Ballkan, qe ne mund te ikim nga ky gadishull, qe jemi te ardhur vone rastesisht dhe po keshtu mund te ikim. Fakti qe shume kane ikur dhe jane shperngulur ne Azi, ka zgjuar oreksin e diplomacive dhe rretheve shoviniste. Ne Shqiperi duhen botuar urgjentisht veprat e Josicit, te perkthyera nga Mustafa Kruja, per te pare shqiptaret se c'thone serbet per ta. Ky racizem projektohet edhe tek vendet me te medha, nga fqinjet tane.

A jemi ne pergjegjes per kete?

Ne jemi pergjegjes te drejtperdrejte, per racizmin antishqiptar. Ne jemi vete raciste.

A ka nje paragjykim per faktin, se pjesa me e madhe e shqiptareve jane myslimane?

Ka sigurisht, sepse nuk e kemi shpjeguar asnjehere se c'jane myslimanet shqiptare. Sepse ne jemi dalldisur pas urrejtjes, percarjes, perfitimeve spekulative. Une e kam shprehur mbi 10 here mendimin tim, per myslimanet shqiptare. Mendimi im eshte ky qe, pa myslimane shqiptare nuk ka komb shqiptar, sepse ata jane korpus kryesor i shtetit shqiptar. Ata jane shqiptare ne radhe te pare si gjithe te tjeret, jane evropiane. Nuk ka asnje ndryshim nga myslimani shqiptar dhe ai katolik, ortodoks, apo cdo fe tjeter ne raport me Evropen. Keta jane shqiptare te kontinentit evropian, pavaresisht nga feja qe kane. Shqiperia do te hyje ne Evrope me te gjitha besimet e saj, pa asnje dallim. Askush nuk ka pse te mburret se eshte shumice, tjetra te thuhet se ka thellesi vertikale, tjetra se ka merita te tjera gjate rilindjes. Jo sepse ne jemi bashke. Une kam dhene nje shpjegim, sipas te cilit kam dashur te shqyrtoj arsyet e konvertimit. Keto nuk jane vetem dhuna dhe interesat pragmatiste, as vetem etja, por eshte edhe nje arsye tjeter e rendesishme, qe eshte problemi i lirise ne menyre te terthorte, ne kuptimin, e drejta per te mbajtur armen. Administrata otomane eshte treguar e zgjuar dhe ka nxjerre dekretin sipas te cilit te krishteret shqiptare nuk mund te kene arme, kurse po u bene myslimane, te mbajne arme. Me dhjetera mijera shqiptare nga ky fakt kane qene ne nje dileme tragjike dhe kjo ka luajtur nje rol te madh. Nje shtepi me arme ne Mesjete kishte nje peshe tjeter, nje shtepi e armatosur nuk eshte kurre e roberuar 100 per qind, sepse kjo eshte edhe dicka psikologjike qe ndodh. Sipas formules se vjeter mesjetare, ku eshte shpata aty eshte dhe feja.

Ka nje teze qe islamizimi para komunizmit eshte i ndryshem nga ai pas tij. Sipas kesaj teze, pas komunizmit, islamizimi eshte me radikal dhe me afer vendeve arabe sesa ai turk qe kemi pasur ne me pare?

Ka mundesi, per mua eshte shume i qarte islamizimi tradicional shqiptar, i cili eshte shume i emancipuar, padyshim ne Evrope dhe ne bote. Ai eshte me i zhveshuri nga paragjykimet penguese, per kete arsye duhet te jete me i pakompleksuari nga te gjithe.

A duhet ta fshehim ne faktin e te qenit evropiane, per shkak te procesit te integrimit?

Ne dhe te duam ta fshehim nuk e bejme dot. Por ne nderkaq nuk na lejohet te mos e dime historikisht, pse jemi myslimane. Duhet te kuptojme qe legjitimiteti i besimeve ne vend eshte i barabarte, ky nuk eshte slogan, te tre jane te gjitha legjitime. Nese krishteret do te thone qe ne jemi me te vjetrit, myslimanet kane dale nga ata, per kete nuk ka merite.

Ka nje teze, sipas te ciles Shqiperia po shenjon disa mite me identitet kristian, si Skenderbeu, Nene Tereza, per t'u bere me te pranueshem per Evropen, kur keta nuk kane pse te jene mite ne nje vend me shumice myslimane...

E para ne nuk kane pse te na tregojne te tjeret mesime morali dhe historie. Kur duan te tregojne ty cfare je eshte nje nga format me te holluara te racizmit. Skenderbeu, pike se pari nuk e ka peshen per shkak te perkatesise fetare, ai i ka kaluar tre besimet, ai nderohet per liri dhe asgje tjeter.

A eshte Skenderbeu me shume nje figure mit, sesa nje figure reale?

Nuk eshte keshtu, ai eshte nje nga figurat me te faktuara te historise. Po keshtu ai ka pasur edhe nje rol te jashtezakonshem. Per keto dy aspekte ai eshte ne krye te ketyre karakteristikave.

Po per Nene Terezen ka nje teze, sipas te ciles ajo eshte produkt i nje kulture te paster kristiane dhe se Shqiperia ne vend ta respektoje kete produkt per cfare eshte, po e tejkalon dhe e po e perdor per qellime nacionaliste?

Me fal ku po e perdor Shqiperia, kete figure, a kemi marre ndonje krahine ne emer te saj? As hua nderkombetare, asnje gje tjeter s'kemi perfituar prej kesaj figure. Nene Tereza si cdo njeri tjeter ne kete bote, ka dy shenja bazike, e para koha kur ka lindur dhe e dyta vendi nga eshte. Keto jane informacionet kryesore, ajo eshte e tere njerezimit, por nuk ka asnje te keqe te thuash se eshte shqiptare. Ne nuk e kemi perdorur, perkundrazi kemi qene te ftohte kundrejt kesaj figure. Ajo eshte nje krenari e ligjshme e jona, kur per shqiptaret thuhet se jane kriminele dhe te pashpirt dhe se nuk e vleresojne jeten, ti thua prit se ky popull ka nje model dhe ky model eshte jashtezakonisht i fisshem, kunder kapardisjes se vete, kunder mendjemadhesise mitike te shqiptareve. Nese ne kemi nje model i cili na korrigjon kete cen te tonin, nuk ka asgje te keqe. Nene Tereza ka kapercyer modelin Ballkanik, por edhe ate kristian, por ka dale ne rolin e saj planetar, duke nisur nga fakti se ka sherbyer ne Indi, ku ka pak te krishtere.

Nje teze tjeter qe vjen nga pjesa islame ne Shqiperi, thekson se emri i Nene Terezes eshte perdorur ne shume per sheshe, aeroportin etj, ndersa kjo gje nuk eshte bere me figurat myslimane?

Une nuk njoh ndonje figure me permasa te tilla nga ana myslimane. Figura te medha te rilindjes si vellezerit Frashri kane qene myslimane, bektashinj, mbreti Zog ka qene mysliman dhe nuk e di per ke tjeter e kane fjalen. Por nuk jam dakord qe Sami Frasherit t'i vendosim emrin Shemshedin, se keshtu duan turqit.

A eshte nje problem nacionalizimi shqiptar?

Nacionalizimi eshte terreni me spekulativ. Ai ekziston por varet se cfare kuptimi i jepet. Ne France Ministria e Arsimit, quhet Ministria e Edukimit Kombetar Nacional, po te duam te kapemi nga fjalet, i japim nje kuptim te keq. Nacionalizimi eshte burim te keqijash pa fund dhe po keshtu eshte burim i patriotizmit, qe eshte ndjenja me normale ne bote.

Ka shume njerez qe thone qe patriotizmi duket arkaik ne nje bote qe po vjen duke u integruar?

Keto jane prodhime te mendjeve te varfra mediokre, dhe mendjeve servile te komisioneve evropiane. Jane ata njerez qe i mohojne te gjitha per te kerkuar te mira ne emer te tyre dhe jo te popullit shqiptar. Nuk ka vend ne Evrope qe mohon vlerat kombetare te vetat. Te gjitha keto jane keqkuptime. Ka konflikt te madh ne Ballkan dhe nacionalizimi quhet shkaktar, kjo eshte e vertete, por kush e ka shfrytezuar kete? Ti nuk mund ta quash nje nacionalizem negativ ate qe eshte mbrojtes. Racizmi ben nje gje shume te keqe, e egerson nga brenda nje popull dhe nxit nacionalizimin e keq i cili behet agresiv per t'u mbrojtur. Ajo eshte nje e keqe e dyfishte ndaj nje populli. Ne kemi pasur racizem mbrojtes, qe eshte gje e rralle. Kur ti je i pushtuar, nese ti ke fuqi morale, te mos i behesh servil, madje ta perqeshesh ate. Kjo ne Shqiperi ka ndodhur tradicionalisht me turqit. Nuk mund ta quash nje vend anadollak, citjanegjere etj, por po te dish rrethanat sesi keto fraza jane krijuar, jane te justifikuara. Ne kemi pasur percmim per italianet, te cilet po hakmerren tani. Ne kemi qene raciste qe ne vitet '20 me italianet e me pas ne luften boterore, jo me pa te drejte, por justifikueshem.

A ka nje identitet te spikatur shqiptar dhe cilat jane shenjat dalluese?

Po sigurisht qe ka, ajo dihet tashme. Ka disa formula, te cilat kane perfundim te njejte afersisht, identiteti lidhet me nje bashkesi gjuhesore, kulturore, kujtimesh historike, aspiratash etj.

A ekzistojne dy identitete te ndryshme te shqiptaret, nje shqiptar dhe nje kosovar?

Une mendoj se jo, nese ata e krijojne nje identitet te vecante eshte puna e tyre, por deri tani nuk ka.

Mund te kete nje popull ne dy shtete?

Po, por nuk mund te kete nje popull me dy identitete. Shqiptaret kane vetem nje identitet shqiptar, por kjo varet nga ata sesi do ta ndjejne veten, por une nuk besoj se kjo do te ndodhe.

Si mund te funksionoje nje popull ne dy shtete?

Kjo eshte normale, nuk ka asgje, madje mund te ekzistoje ne 2, 15 dhe me shume shtete, Evropa Mesjetare dhe Italia para disa shekujsh, kane funksionuar ne kete forme.

Cili eshte qendrimi juaj ndaj enciklopedise maqedonase?

Nuk kam qene ne Shqiperi gjate kesaj polemike, po keshtu nuk e kam lexuar enciklopedine. Por ne rastin e Maqedonise, ka racizem, sepse ajo vete ka vuajtur nga racizmi.

A mund te jene dy te verteta historike? Ne kemi te verteten tone historike, por jemi ndeshur dhe kemi pare qe shume shtete te tjera kane te verteten e tyre historike?

Per te shpjeguar, natyrisht qe epoka e sotme historike e afrimit te kombeve te shteteve ne aleanca te medha, edhe gjerat e tepruara, urrejtjet e mbi theksuara duhet te bien. Por une nuk mendoj se mund te behen riparime ne teresi, te te vertetave. Per shembull ka dale problem vitet e fundit, per shembull se kur vijne delegacione ne Tirane, rregullohet disa here Ministria e Jashtme, ose organizma te tjere te shtetit, menjanojne figurat qe mund te jene te bezdisshme per ta. Kjo per mua eshte e papranueshme. Nuk e ben asnje shtet. Kete e bejme vetem ne dhe kjo tregon tamam kompleks inferioriteti dhe servilizmi. Ne nuk mund te pranojme qe te ndryshojme ne histori dhe te themi qe okupacioni otoman ka qene prani otomane dhe jo okupacion. Si mund ta ndryshojme kete gje, eshte turp. A mund ta ndryshosh ti Luften e dyte boterore, te thuash prani e Hitlerit. Eshte e njejta gje. Ballkani eshte mbytur ne gjak ne ate kohe, si mund ne ta mohojme ate. Meqenese ka ca komisione evropiane qe u intereson kjo gje. Eshte krijuar shpesh se UNESCO ka disa aksione per te rishkruar historine e Ballkanit. Sigurisht, te c'vishet nga urrejtja, te c'vishet nga percmimi, nga racizmi por nuk ka pse te c'vishet nga e verteta. Si mundet per shembull ne Kosove, pashe ne shtyp qe gjuhe e trete zyrtare, eshte gjuha turke. E para prania eshte shume e vogel ne Kosove, e dyta nje kujtim historik qe ne vendin ku e vetmja gjuhe ne Evrope qe eshte ndaluar eshte gjuha shqipe, shkrimi i saj. Une nuk di gjuhe tjeter.

Pse ka ndodhur kjo?

Nuk kane ndaluar as gjuhen greke, as ate serbe, asnje. Kjo ka ndodhur sepse neve quheshim popull qe duhet te nderronim identitetin. U zgjodhem si popull i tille, nuk kame qene ne mendjen e otomaneve. Por shqiptaret u konceptuan si popull turk. Atehere, ju si turq jeni te pabese nese nuk shkruani gjuhe tjeter. Ne e kemi zberthyer gabim historine sot, sepse shqiptaret nuk kane pasur vetem privilegje, por edhe me i ndeshkuari nga te gjithe, sepse quhej i pabese. Tani ne kete gje nuk mund ta kthejme per hir te kesaj propagande otomane, ta ndryshojme historine. Vete Turqia moderne nuk eshte e tille, nuk e kerkon kete gjuhe, e kerkon nje Turqi e prapambetur. Une jam per marredhenie te mira me Turqine, sigurisht eshte nje vend i shquar, nje vend qe ka pasur jete te perbashket ne Ballkan, por jo se s'ka pasur tragjedi sepse edhe jeta e perbashket ka qene nje tragjedi e madhe.

Gjate fjales tuaj ne shqip ne marrjen e cmimit "Princ i Asturias", ju folet per dy bote, boten e artit dhe ate reale. Cfare jane keto dy bote?

Per kete gje ka shume diskutime. Ka dy ose tre mije vjet qe diskutohet. Ka disa vizione per letersine, ku pak a shume eshte perzier te gjitha koherat dhe studiuesit e medhenj. Une kam kete mendim, dhe jo vetem une, qe nuk pranon vartesine e letersine nga jeta. Ka qene nje nga klishete e zyrtarizuara pothuajse ne shumicen e botes. Jeta pjell cdo gje, pjell edhe letersine. Letersine e pjell nje pjese e jetes. Pjesa me e madhe e jetes nuk pjell gje, eshte e pavlere per letersine. Kam dashur te shpjegoj sepse ne regjime kunderthenese qe jane te veshtira, mund te linde letersi.

Nje pjese e korpusit qendror te vepres tuaj ka lindur ne komunizem, ne diktature. Si mund te linde nje letersi e mire ne diktature?

Une pikerisht per kete e thashe. Po marr cmim ne Spanje, nje shtet i madh perendimor, nje mbreteri me libra qe i kam krijuar shumicen ne komunizem. Qe ketu eshte paradoksi i letersise. Nuk ka nje filozofi per kete. Prandaj eshte letersia e cmuar dhe e duhur per boten, sepse ajo ketij planeti i ka shtuar nje tjeter planet, qe eshte jo i kapshem por eshte shume i fuqishem.

Ju sollet ne fjalimin tuaj nje figure shume popullore ne Shqiperi, Don Kishotin e Mances. Si shpjegohet qe Don Kishoti te ishte nje figure kaq e dashur per te gjithe shqiptaret?

E para sepse kjo tregon rrenjet e nje qyteterimi evropian, te fjetur ne Shqiperi, edhe kur dukej sikur kishin humbur. Sepse Don Kishoti eshte vertet misherimi i Evropes, ndonese me nje mendje te lajthitur. Eshte drita dhe emancipimi i saj, duke qene marrezia e saj njekohesisht. Dhe shija e madhe e shqiptareve per kete veper, i ben nder popullit tone, lexuesit shqiptare.

Ju vete, kur e keni lexuar Don Kishotin?

I vogel, kur kam qene 13 vjec. U magjepsa prej tij dhe madje kam thene edhe njehere tjeter, se me ka krijuar drejte peshimin e duhur, pas leximit te nje letersie te zymte, si ajo e Shekspirit apo gjermanike e te njejtes natyre, romantike, e erret pak. Une e pelqeja dhe kete lloj letersie, ku ishte grotesku dhe humori, gje qe beri ekuiliber ne boten time te brendshme dhe gjurmet e saj mbeten tere jeten. Une ne vepren time, shpesh ma vene ne dukje, bej nje gershetim te tragjizmit dhe te groteskut.

A ka nje lloj "donkishotizmi" edhe vete shoqeria shqiptare?

Po sigurisht qe ka. Vete natyra e njeriut shqiptar nuk eshte e larget nga donkishotizmi. Ne disa zona, donkishotizmi eshte me i theksuar, disa me pak. Ne Shqiperi eshte i theksuar dhe ne Ballkan pergjithesisht.

Ju jeni nderuar me nje cmim nga nje vend si Spanja, qe ka qene shume skeptike ndaj shqiptareve, si per shembull, mos-njohja e Kosoves?

Eshte e vertete. Per nje kohe te gjate ne e kishim shume lehte si vend te armiqesoheshim me te gjithe, perfshire dhe Spanjen. Po nga ana tjeter edhe ky vend ishte armiqesuar me nje pjese te Evropes, shkak i regjimit te Frankos. Une nuk kam te drejte te komentoj qendrimin e Spanjes, sepse nuk jam ne mendjen e qeveritareve spanjolle. Nuk di sa ky cmim ka nje lidhje me shtetin, mbreterine spanjolle. Mund te jete cmim krejt i pavarur dhe nuk ka te beje me nje ndjeshmeri te Spanjes ndaj ceshtjes shqiptare. Por me teper ka gjase se ka te beje, per vete popullaritetin qe i dha cmimit.

Ju moret cmimin Princi i Asturias nga Spanja, ne nje vend qe ka deshmuar vitet e fundit nje ndjenje te forte apo kundershtim ndaj pro-amerikanizmit, si Franca. Perse ne disa televizione ju akuzojne per proamerikanizem?

Mua nuk me ben asnje pershtypje kjo. Nuk kam asnje interes si shkrimtar per shembull me shume per Ameriken se sa per Francen. Por nderkaq, une nuk kam asnje kompleks, qe ta tregoj hapur, qe nuk jam dakord me propaganden antiamerikane.

Ekziston nje propagande antiamerikane e forte ketu?

Po ekziston per nje pjese. Eshte nje inerci e kohes se luftes se ftohte. Une kam thene gjithnje se ne jemi ngopur me kete propagande, se ka qene baza e stalinizmit. Kot na kerkoni mendim per kete, ne na ka ardhur ne maje te hundes. Mua kjo nuk me krijon ndonje problem. Nje pjese e Frances eshte dakord me kete mendim, se nuk eshte e tere Franca antiamerikane. Por nuk ka pse te bejme rolin e naivit, une kam pjesen time te mirenjohjes ne ate mirenjohje qe ka kombi shqiptar per Evropen atlantike, e cila s'mund te konceptohet pa SHBA. Ndjeshmeria ime ndaj ketij shteti, eshte jo artificiale por e plote dhe bazohet ne nje kujtim te vjeter kombetar. Eshte veshtire qe te thuhet se shqiptaret u bene pro amerikane tani, ka nje tradite shqiptare. Mos harroni Ndre Mjeda, poet qe ka shkruar nje poeme, "Liria", me 1895. Mendoni, ne ate kohe Shqiperia ka qene pjese e perandorise otomane dhe ne nje nga poemat me te shquara te letersise shqiptare, i behet nje himn lirise, duke marre Ameriken si model. Ne kenget e shumta popullore, baladat, ne historine e kurbetit shqiptar me Ameriken. Vec kesaj ne propaganden e eger, te shfrenuar antiamerikane, regjimi komunist, sigurisht krijoi nje nostalgji te vecante per Ameriken. Pra nuk eshte e re kjo gje se shume here na quajne nje vend konformist, gati-gati servil te Amerikes. Por mua s'me ben asnje pershtypje nje gje e tille. Amerika eshte nje vend i madh, demokratik, qe ka problemet e saj si cdo vend i madh dhe problemet i ka te medha.

Ju keni marre pothuajse te gjitha cmimet e rendesishme nderkombetare, por nuk keni marre nje cmim qe njihet si me prestigjiozi, cmimi Nobel. Ju dhemb kjo gje?

Po pse duhet ta marr. Ka shume shkrimtare te shquar, qe nuk e kane marre kete cmim. Eshte e cuditshme, se nga shume shqiptare kjo interpretohet sikur Kadareja, plasi te marre cmimin Nobel.

Ju vjen keq qe nuk e keni marre?

Jam mesuar me kete gje te them te drejten. Por nuk eshte ndonje befasim i madh, ka shume shkrimtar qe presin, nuk jam vetem une.

Si shpjegohet qe Nobeli si cmim, shpesh here shkon tek figura fare minore ne raport me letersine boterore?

Nuk di si ta jap kete shpjegim. Ndoshta kenaqesia per te bere njefare befasimi. Ndoshta eshte nje kenaqesi e fshehte.

A ka ndonje perzgjedhje politike ne cmimin Nobel?

Keshtu eshte thene por nuk e besoj. Dikur thuhej se e kane ne dore amerikanet, doli qe s'e paskan dhe aq shume ne dore ata. Dikur thuhej se e kishin ne dore hebrejte, por as ata nuk doli tas kishin. Pra cfare nuk thuhet. Qe ka pasur nje prirje disa here te majte, ka pasur, por ka pasur edhe prirje te djathta.

Ka pasur nje debat te imponuar nga Rexhep Qosja, sipas te cilit, letersia shqiptare nuk eshte ne nivelin e letersise evropiane. Eshte e vertete kjo teze apo jo?

Po te them une qe letersia shqiptare eshte evropiane, do te thone se ky po mburr veten. Letersia perbehet nga individet. Letersia, ashtu sikurse pranvera nuk vjen me nje dallendyshe, mund te vije edhe me nje dallendyshe, por mund te mos vije edhe me 20 dallendyshe. Letersia mjafton nje maje e saj te rritet, ai eshte niveli i saj. Letersia nivelin e saj nuk e ka tek fundi, por e ka tek maja. Sipas nje te thene te vjeter, shpejtesia e nje flote eshte shpejtesia e anijes me te ngadalte. Kjo eshte e vertete, se nje flote leviz bashkerisht. Ne letersi eshte e kunderta, shpejtesia e flotes eshte shpejtesia e nje anijeje me te shpejte. Eshte nje absurditet pra ky, i pafund. Letersia shqipe ka botime, qe nuk di vend tjeter ballkanik qe ta konkurroje. Praktikisht eshte nga me te popullarizuarat, letersia shqipe. Botimet e xhepit, qe jane botime me miliona kopje, qe nga botimet ne shkolla, por dhe nga cmimet. Nese letersia shqipe merr dy cmimet kryesore, vec Nobelit ne dy vite, cfare i kerkoni me teper kesaj letersie. Une habitem kur e thone edhe studiuesit e huaj. Me duket nje racizem i terthorte. Ne na eshte bere zakon te hapim gojen, se cfare do te thote studiuesi huaj. Nuk eshte keq t'i degjojme, por qe te vije studiuesi dhe me mendjemadhesi te thote, keta shkrimtare bejne, keta te tjere jo, kur ne vendin e vet eshte nje mesues fshati, me pak i njohur se nje mesues katundi, edhe ndihet zot ne vendin tend, ky eshte racizem. Kjo ka ndodhur per fat te keq ne Shqiperi.

Ju keni thene vazhdimisht se shpesh here shqiptaret e tejkalojne masen duke e share Shqiperine. I qendroni ende kesaj ideje?

I qendroj. Kjo eshte nje cilesi e mire ne pergjithesi, por kur eshte me mase. Sensi i vete kritikes, eshte gjithnje shume pozitiv dhe i shendetshem per nje popull. Por kur kapercehet, eshte nje rinim i verber dhe nuk nderon askend dhe thone, ah cfare populli pa dinjitet.

Pas rreth 19 vjetesh nga ikja juaj nga Shqiperia, sa mendoni se shoqeria shqiptare, ka evoluuar dhe ka ecur sipas perfytyrimit tuaj te 19 viteve me pare?

Une mendoj se nuk ka ecur aq sa pritej. Jane 20 vjet gati, epoka e quajtur e tranzicionit, ia kalon Mbreterise se Zogut. Ketu duhet bere krahasimi.

Ju mendoni se ritmi i zhvillimit te mbreterise ishte me i madh?

Me i madh ishte. Ne ate izolim qe kishte Shqiperia, ne ate mosnjohje ne kohen e Zogut, ne ate vogelsi qe kishte, po. Nje nga shenjat e vete nencmimit tone, shikoni popullsine. Kur ne kemi mbetur 3 milione dhe mezi behemi 3 milione e gjysme dhe nuk kujtohet askush qe te thote, nuk eshte e vertete, eshte 4 milione e gjysme Shqiperia. Asnje nuk e thote, kam pyetur edhe nje minister dhe me ka thene, turp ta them por para tre javesh e mora vesh se jemi mbi 4 milione. Qe ketu fillon autoposhterimi i nje populli. Trupi i nje populli lot nje rol shume te madh ne peshen qe te jep tjetri. Kater milione e gjysme, kane se paku 7-8 shtete serioze ne Evrope. Nuk e di pse e kemi kete mani. Nuk duam t'i japim vetes asgje te mire. Nuk duam te miratojme dicka te mire. Se rritja e shtatit, eshte nje gje e mire.

Ju thoni se ritmi i ketyre 20 viteve nuk i eshte pergjigjur ritmeve qe Shqiperia ka pasur ne vitet 1924-'39

Ky eshte mendimi im. Ne kemi shume ndihme sot, qe nuk e kemi pasur ne ato vite. Ka nje mendim ende historia s'e ka thene fjalen, apo bilancin e saj per Zogun, kam frike se sundon negativiteti por pa te drejte.

Ka nje tentative te qeverise shqiptare, per te kthyer ne atdhe eshtrat e mbretit Zog dhe kerkesen per eshtrat e Nene Terezes, por eshte refuzuar ne menyre sistematike nga India. Si e gjykoni kete mendim?

Per te dy, mua me duket e arsyeshme kerkesa. Per mbretin Zog nuk ka asnje problem, sepse ai vete e ka dashur kete gje. Nga ana njerezore, eshte mbreti qe ka lene gjurme me teper ne historine shqiptare. Une jam qe pranise mbreterore ne Shqiperi, t'i jepet vendi normal qe i takon, tjeter gje nga vleresimet, se njerezit i ndajne vete. Por ama mbreteresha Geraldine, Mbreti Zog, Mbreteresha tjeter Suzane, te gjitha duhet te kene shenjat e tyre ne Shqiperi. Sepse me kete jo per t'u mburrur, tregojme qe jemi shtet edhe ne dhe se i afrohemi normalitetit. Sepse na quajne shtet barinjsh, qe nuk kemi pasur asgje. Pa pike turpi thone ndonjehere te huajt raciste, nje italian me kujtohet tha: Shume Skenderbenj keni ketu. Ku keni pare tjeter i thashe une, vetem ne Tirane. Ne Itali mund te kete shume statuja, mbushur nga te gjitha anet, ne Shqiperi, nje statuje i dukej shume. Sepse Shqiperine e konsideronte nje vend barinjsh. Prandaj prania mbreterore, eshte e nevojshme. Eshte nje kujtim. Lidhur me eshtrat e Nene Terezes, s'kane pse te behen nervoze qe i kerkuam. Bota me zor e mori vesh qe eshte shqiptare. S'ka pse te mos na duhet ne, se eshte shqiptare. Dicka perfitojne te gjithe nga kjo, nga ana humane njehere, nje buzeqeshje me teper, nje sajdisje me teper. C'te keqe ka. Pse duhet te jemi kaq mohues ne? Pse ne duhet t'ia japin, ose te na dhimbset kaq shume India. Tjeter pune, e beri qeveria, e beri per te mburrur veten apo per te hequr vemendjen e te tjera apo jo. Kjo eshte tjeter bisede. Ne kete s'ka asgje te keqe.
koha jone