PARATHENIE

Si një fryt t’atij shërbimi që dëshirova, por nuk munda me i ba atdheut e Kombit aq sa desha po e la këtë vepër, ku kam me provue se dibranët - në kundërshtim me sa flasin e mendojnë disa njerëz shpirt liq e me gjykim të cekët - i kanë shërbyer çështjes shqiptare prej kohesh tue bashkëpunuar me ata që i vunë themelet e indipendecës sonë. Dihet se gati gjashte-dhjetë e sa vjet me parë, Fuqitë e mëdha, sipas vendimeve të Traktatit të Berlinit patën pjestue token shqiptare ndër shtetet e Ballkanit. N’atë kohë në Dibër, piksëpari, u bënë bisedimet paraprake dhe u morën vendimet themelore të Lidhjes së Prizerenit; t’atij Kongresi të famshëm që i bëri Fuqitë e mëdha të mendohen dhe i shtrëngoi me i ndrrue vendimet e dhanuna me parë për coptimin e Shqipërisë të Rumelise, vetë Abdyl Frasheri i pat shkrue Iljaz Pashë Dibrës tue thanë se vendimet e marruna në Dibër u priten me gëzim e kënaqësi të madhe prej parisë së Jugut; porse Mustafa Pashe Vlora . delegatët e Prevezes, të Gjirokastrës dhe të viseve të tjera deklarojshin se nuk mund të shkojshin në Stamboll, po të mos shkonte edhe Iljas Pasha. Prandaj kërkonte që edhe ai të nisej me shkue në Stamboll. Edhe Sabri Rushiti prej Ohrit dhe Riza Bej Cermuzi prej Mati patën ba shërbime të mëdha n’atë Kongres si me fuqinë e pendës, ashtu edhe me atë të mendjes.
Prapë Dibra, mbas lakmive pushtuese të shfaquna prej shteteve të Ballkanit zu nje vend deri në historinë kombëtare tue mbledhë në gjirin e vet delegatët e Kongresit që u hap me 22 Korrik 1910, ku u perfaqësue gjithë Shqipnia tue përfshi mbrënda edhe vilajetin e Selanikut dhe ku u muerren vendime me rëndesi mbi të drejtat kombëtare si mësimit te gjuhës shqipe ndër shkolla e të tjera. Kur plasi Kryengritja në Kosovë me 22 qershor 1912 shumë intelektuale Dibran u tërhoqen nëpër male dhe disa muej me rradhë banë që të valvitej madhështor flamuri i kryengritjes. Aso kohe, në mes tone ndodheshin t’e arratisur nga ushtria turke edhe kapitenet shqiptar; Ismail Haki Libohova, Ismail Haki Peqini, Ismail Haki Korça dhe Ibrahim Jakova. Bashke me ne qenë Sadulla Strazimiri, Hafuz Sherif Langu, Shyqyri Bej, nipi i Ilajas Pashës, Eqerem Cami, Dan Cami, Shahin Cami, Dervish Latifi, Shehi i teqes Shaban Deda, Qamil Daci, Nurçe Xhuglini, Rifat Mizoja e të tjere nga qyteti i Dibrës së Madhe, Dine Beu dhe i vellai i Izet Bej Maqellares, Nazif Grezhdani, Abdulla Begu, Dalip Pajku, Sefedin Ilnica e të tjerë nga krahina e Maqellares.
Kur ishim ngujue ke Livadhi i Zogut në krahinën e Gollobordës na rrethuen tre batalione t’ardhur nga Mati, Manastiri e nga Dibra e Madhe. U ndoqëm rreptësisht dhe kaluem përmes shume rreziqeve. Ma vone, kur u bashkue me ne edhe Elez Jusufi nga katundi Dardhë i [/size][size=16]Dibrës, u përhap kryengritja në të tanë Dibrën dhe u pushtuem qytetin e Dibrës së madhe. Ndërkohe, me nënshkrim të Jakup Camit prej katundit Sofraçan e të Selman Kurtit prej katundit Buçevë iu telegrafue Hasan Prishtines në Shkup dhe u pyet mënyra e veprimit. Në përgjigjen që morën, këshilloheshim me u shpërnda mbasi të gjitha kërkesat kombtare ishin pranue me dekret mbretnor. E deri sa u muerr kjo përgjigje, nuk u shue flaka e kryengritjes.
Përveç nja dy a tre bejlerëve të Tiranës e Mustafa Asimit nga Kruja si në Gegeni ashtu edhe në Toskëri, asnjeri s’mori pjesë, sikundër duhej në këto kryengritje.

Përveç kësaj edhe mos pajtimi i parisë së Kosovës ndër mendime u ba shkak që të mos parashtrohet pika ma me rëndësi e kërkesave që ishte caktimi i kufijve politik e të Shqipënisë. Me qënë se mbas pak kohe plasi Lufta Ballkanike, horizonti i Shqipenise u mbulue me re të zeza e të frikëshme.

Le ta gjykojne të tjerët se deri në ç’shkallë ka pasë efekt shërbimi i dibranëve në çështjen kombëtare, por në këtë rast duhet ta kenë parasysh randësinë e vendit dhe natyrën e veçantë të tyne.

TIRANE 25 NANDUER 1931
ISMAIL STRAZIMIRI

Mënyra e pushtimit

Në luftën Ballkanike që u hap në mes të Turqisë e të shteteve aleate të Ballkanit, mbasi u pushtue Shkupi, Manastiri, Tetova, Gostivari, Perlepi, Kerçova, Ohri e Struga q’ishin kufitarë me Dibrën dhe mbasi disa qytetarë e katundarë Dibranë luftuen nja dhjetë ditë në grykën e [Radikës] me komitët e udhëheqësit Sërbe, gjithë ashtu mbasi Elez Jusufi nga Dardha e Dibrës, me nji fuqi që mundi me mbledhë, luftoi burrnisht e trimnisht në qafë të Kolosjanit të Lumës kundër Serbëve, të cileve u dha shumë të vdekun, si edhe mbasi prej as ndonji anë nuk priteshe asnjë dobi e shprese, me 27 Nanduer 1912 populli i Dibrës u shtrëngue t’i dorzohej ushtrisë së rregullshme të Serbisë me qenë se s’kishe mbetë ma tjetër rrugë shpëtimi dhe me kondita që të mos cënohej nderi, pasunija dhe jeta e njeriut.

Po në këtë ditë të kobshme Dibra zgjodh dhe çoi si përfaqësuesin e vet z. Myfti Vehbine për të marrë pjesë në Kongresin historik që do të shpallte indipendencën e Shqipnisë.

Mënyra e administrimit të qeverisë Serbe

Qeveria Serbe, herë mbas here, i bahej barrë popullit me taksa të randa dhe i binte në qafë tue i shkaktue ngjarje t’ ashtuquejtuna politike. Drejtimi politik i administratës serbe me këtë mënyre aprovohesh prej katër a pesë krenëve të Dibrës, të cilët ishin stërvitë me i sigurue interesat e tyne në dam t’ interesave të përgjithshme. Këta njerëz për fat të keq, kishin arri ta sakrifikojnë edhe shtefnin e vet për intersa personale.

Veç kësaj, gjithë jetën e kishin kalue tue ba mizorina e krime të ndryshme dhe mbasi s’kishin kurajo civile, me qëllim që të shpëtojnë nga bajonetat serbe, i bindeshin çdo urdhëri që epte qeveria serbe dhe sikur t’ishte ai në dëm e mjerim të gjithë popullit.

Si konsekuencë e kësaj administrate të keqe mund të rrëfehet levizja fatale e Malesisë së Dibres së Madhe, e cila përfundoj me mjerim të plotë të banorëve. Një patrollë serbe shkoi në katundin Mazhiç dhe pa asnje shkak ose arsye ligjore grabiti bagëtinë e Osman Çokut.
Ai natyrisht kundërshton dhe banorët e katundit i vinë në ndihme. Mbrenda pak kohe gjithë krahina alarmohet dhe i venë pushkën ushtrisë serbe. Në këtë mënyrë ngjarja muarr ngjyrën e një kryengritje serioze. Qeveria serbe menjeherë çoi fuqina të mëdha ushtarake kundër tyne dhe mbasi u banë lufta të rrepta e të përgjakshme në mes t’ushtrisë e t’popullit, u dogj gati krejt krahina, u vranë me qindra njerëz, u grabit pasunija dhe bagëtija, gjith’ ashtu u cenue nderi dhe u shue jeta e atyne rrezikzive, që s’mundën me ikë. Kuptohet vetvetiu se deri në këtë ditë populli i Dibres kaloi nje jetë sa për sy e faqe, të qetë, por të mërzitshme nga shkaku i robnisë së mënishme.

Si u afruan Dibranet me Esat Pashe Toptanin

Me qe qeveria dhe populli i Shkodrës, sa plasi lufta Ballkanike kërkojshin ndihmë, Jusuf Bej Hysen Agolli nga Dibra e Vogël dhe Elez Jusufi nga Dardha, mblodhën nja tremije Dibrane dhe u nisën për në Shkoder. Në një kohë kur batalioni i Elez Jusufit, n’udhëtim e sipër, ndodhej në Mat, ushtria serbe nga ana e Prizerenit po marshojshin drejt Lumës, punë të cilin e muarr vesh Elez Jusufi.

Elez Aga muerr me vete gjysmën e kësaj fuqije dhe u nis për nat’anë. Me qenë se Ali Bej Zajmi, rastësht pat ndodhë n’atë batalion e komandoj fuqinë e mbetun prej Elez Jusufit, vetvetiu u hap shtegu për me u afrue ke Esat Pasha. Esat Pasha tue dijte fare mirë se sa do t’i vlejshin Dibranët n ‘arritjen e qëllimeve të vet, i perkrahu dhe nderoi përmbi të gjithë sa kohë që ndejtën në Shkodër. Me këtë mënyrë i tërhoq nga vetja Dibranët. Këtu nuk due të rrëfej shërbimet qi ka ba Esat Pasha në Shkodër, as edhe nuk dua të flas për vrasjen tragjike të Hasan Riza Pashës, i cili duket me siguri se u ba viktimë e ambicjes së Esatit që donte me e marrë në dorë fuqinë. Por dua të çfaq dyshimin mbi nje çështje: Si u dorzue Shkodra. A me të vërtetë qe shtrëngue nga mungesa e mjeteve luftarake, e ushqimeve dhe ndihmave, apo u ba viktima e ambicjes personale t’ Esatit, mbasi Shkodra me gjithë sulmet e pareshtuna të Malaziasve sikur flitej në ato ditë, kishte ushqim e fuqi për me qëndrue edhe katër- pesë ditë, me qenë se edhe demostratat detare të fuqive të mëdha ishin në favor të saj. Përgjigjen e kësaj pyetje ja le t’a apin kompetentët.
Në këtë kaptine, ma fort se çdo gja tjetër, due të shpjegoj se si disa Dibranë u gabuen e u banë vegla e Esatit dhe me këtë mënyre, dua ti veçoj nga Dibranët e tjerë për mos randue faji mbi të gjithë. Mbasi e dorzoi Esat Pasha Shkodrën, ai duel me të gjithë ushtrinë e vet prej andej i percjellun prej princit të Malit të Zi dhe i nderuar deri në Lezhë prej ushtrisë Malaziase. Malsorët e Dibrës, të cilët përbajshin një pjesë t’ushtrisë s’Esatit u habitën nga kjo përcjellje e nga ky nderim i madh q’iu ba Esatit. Ato besuen se Esat Pasha me të vërtetet ishte njeri i mençëm, ushtar i mbaruem dhe besnik i atdheut. Kur erdhi Esat Pasha në Tiranë, i nderoi edhe ma tepër Dibranët, të cilët i grishte në gostina dhe me në fund i siguroj se do t’ua lironte Dibrën e pushtueme prej Serbëve…..
Batalionet e Turqisë që i kishte sjellë nga Shkodra në Tirane dhe që më vonë u largun mbas shtrëngimit të Austo Hungarise, nji kohe i mbajti me qëllim që ti përdorte për të përmbushë ambicjet e veta. Banda muzikore të kësaj ushtrie herë mbas here u bijshin pjesë të zgjedhuna, në pallat t’ Esatit, i cili me këtë mënyrë deshti t’i api të kuptojë popullit se vetëm ai ishte i meritueshëm për tu ba Princ i Shqiperisë. Ndërkohe ,që u ba lëvizja e Malësive së Dibrës së Madhe q’u përmend ma nalt. Me qenë se paria e malësisë të Dibrës kishin ardhë në Tiranë, Esati përfitoj nga rasa, i muarr besën, përpos Elez Jusufit, parësise së Dibrës se do ti ndihmonte në çdo rastë. Aso kohe, në Vlone ndodhej Myftiu i Përgjithshem z.Vehbiu. Në një letër që i pat çue Esat Pasha këtij, tërthorazi i jep të kuptoje se sa zotësi e fuqi ushtarake ka, se si komandant i ushtrive otomane që ishte, nuk mundë të ndahej nga fuqija. Esati, veç kësaj i kishte thanë Mustafa Krujës se Toskënia e Gegënia lypsej të punojnë veçmas. Këto mendime ia pat shprehe Mustafa Krujes, sjellësit të letrës për me ia thanë Myftiut gojarisht. Shkurt, Esati qysh aso kohe kishte nisë me u përgatit për t’u ba Princ i Shqipnisë.

Si u shkaktue kryengritja e Dibrës dhe perfundimet e kobshme të saj
Me 21 Shtator 1913 një katundari nga fisi Xhedik i Dardhës i quejtun Selahedin, tregëtari i katundit, një vllah, i ra nji shpullë, për këtë shkak katundari e vrau tregetarin. Kjo ngjarje ordinere që muer trajtën e një kryengritje u konsiderue si kryengritje prej qendrës së prefekturës Serbe, e cila burgosi tridhjet e gjashtë vetë nga paria e qytetit të Dibrës së Madhe, të cilëve u thoshte se do t’i vriste po të mos dilshin me e ndalue Isa Buletinin. Simbas mendimit të tyne, ai kishte marshue me një fuqi të madhe drejt qytetit. Në realitet s’kishte kurrgja që t’i tmerronte Serbët. Autori i kësaj vepre ato dite ndodhej në katundin Maqellare afër qytetit . U takue me Halil Kaloshin e Selman Aline, prinjsa të kryengritjes, të cilët i pyeti mbi kryengritjen e fillueme. Përgjigja e tyne qe helmatuese, sepse ata, të mërzitun nga përdhunimet e administratës Serbe dhe t’inkurajuem nga premtimi i përkrahjes me fuqi te Esat Toptanit, në një raste të tillë, i kishin kundërshtue armikut. Kjo ishte nji katastrofë për gjithë Dibrën, sepse këta burra trima por injorant o naive, të mbështetun në premtimet gënjeshtare t’Esatit kishin dashtë t’ja kthejnë vendit lirinë e grabitun, por mjerisht e plandosën në humnerën e tmershme ku veproi çnjerëzimi, padrejtësija, paburrnija a mjerimi dhe vdekja. Ushtria Serbë po prapsej rregullisht. Malësorët që s’ishin ma shumë se dyqind vete tue luftue heroikisht me ushtrinë serbe po sulmojshin dhe po pushtonin qytetin e Dibrës së Madhe.

Ndërkohe, serbët vunë në plumb tridhjet e gjashte vetët që kishin burgosë. Ndërkohe, u vranë Sheh Hysen Kuci, Sadulla Strazimiri, Ramiz Bej Allabegija, Safet Bej Kodra dhe Cane Liman Hasani. Sa u lirue qyteti prej ushtrive serbe, u formue nje komision për adminisrimin e vendit. Një pjesë e malësorëve bashkë me qytetarët e ndoqën ushtrin serbe qi po ikte e shkatrrueme dhe e mundur plotësisht drejt grykës së Radikës. Shtatëmbedhjet topa, disa mitraloza e një sasi e madhe municioni mbet në duart të shqiptarëve prej ish fuqive zotnuese të këtij vendi. Fuqit popullore apo kombëtare patën përparue nga ana e Shkupit deri ke hanet e Zdunjes afër Gostivarit, nga ana e Manastirit deri ke mali i Petrinës që ashte ndërmjet Ohrit e Resnes dhe nga ana e Kerçoves deri në malet e James.

Komisioni i formuar për administrimin e vendit me nje anë çonte ndër ballina ushqim e forca ndihmëse dhe mbanë tjetër hynte në korespondencë me qeverin e përkohshme të Shqipnis në Vlore, prej së cilës kërkonte ndihme. Por për fat të keq prej kërkundi nuk mirte ndihmë, vetëm njani nga kryetarët e Komitetit Maqedonas i quejtun Miladon, q’aso kohe kishte ndodhë n’Elbasan arrin në Dibër dhe u dha kushtrimin, Maqedonasit të Qarkut. Por si mbas zakonit tradicional malësorët u vunë në plaçkitje, qytetarët duke mendue përfundimin e kobshëm të kësaj aventure të rrezikshme zunë me i ngritë familjet dhe nuk po shkojshin ma në ballë të luftës. Selman Alia nga Qidhna që thoshte se Serbin do ta dëbojme deri në Beligrad u shkëput nga balli i luftes tue thanë se do të shkonte me mbledhë fuqina të reja dhe i vellai i tij Fejzi Alij po kthehesh në shtëpi me një tufë bagëti q’i kishte rrëmbye andej.

Aso kohe pat ardhë nga Tirana në Dibër Ali Bej Zajmi. Ky tha se në qoftë se Komisioni i formuar në Dibër, i shkuen Esat Pashës, ai ka për t’arri me ndihmë me fuqi të madhe. Shtonte se edhe Esat Pasha e kishte njoftue popullin me anë të kacnecëve që të rrinte gati për me shkue në ndihmë të Dibrës e të mblidhesh me një herë, po sa të ndëgjoj krizmën e topit që do të zbrazej në rasë nevoje. Mbasandaj qe marrë vesh se Esati këtë fuqi në vënd që ta niste në ndihmë të Dibrës e çoi nga ana e Lushnjes me qëllim që të rrëzonte qeverinë e përkoshme t’Ismail Qemalit. Ali Beu mund e kishte dijeni mbi lidhjen pansllave të bërë në Shkodër ndërmjet Esatit e shteteve fqinj. Mënyra e lidhjes meriton të thellohet; përsa kemi ndegjue lidhja ishte kjo: ‘Serbët merrshin krejt Prefekturën e Dibrës dhe ngjiteshin deri në Qaf - Bullë e Qafe Murrë, Shkodra i lëshohej Malit të Zi, Kthella e Mirditës deri n’uje të Malit do të përbajshin një farë principate, e cila do të sundohej prej Preng Bib Dod Pashës, Shqiperia e Jugut coptohej në pjesë të vogla kantonesh dhe të gjitha këto do të lidheshin me Shqipnin e mesme, e cila do të ishte si kryeprincipate dhe Esat Pasha Princ.
Ali Bej Zajmi fliste pa pra për patriotizmin e pashoqe t’Esat Toptanit dhe perpiqesh me i tërheqë e zemrat e Dibranëve kah Esat Pasha.
Suksesin e parë e siguroi me këtë mënyrë: Mbas insistimit të tij iu shkrue letra Esatit. Kjo iu dërgue me anë të Hafuz Hysni Kerliut, i cili u ngarkue që të sjellë edhe municion nga Tirana. Me gjithe që në Tiranë ndodhej një sasi e madhe armësh dhe shumë municion, kuajt e dërguem u kthyen zbrazët, sepse Pasha kishte qenë i okupuar me ekspeditën që bante në drejtim të Lushnjes kundër qeverisë së përkohshme të Vlonës.Veç kësaj, Pasha shkaktoj edhe vonesën e nisjes pë në Dibër t’Ahmet Bej Zogut i cili ma në fund arrini në ndihmë me një fuqi.

Serbët suallën fuqina të mëdha ushtarake për me e shtypë kryengritjen e Dibrës. Fuqit tona kombëtare nga ana e Gostivarit u thyen. Po sa u muer vesh ky lajm, komisini kombëtar ngarkoi Ali Bej Zajmin, Kurt Hoxhën nga Muhrri dhe autorin e kësaj vepre me shkue në ballët e luftës por me i rregullue fuqit dhe me rifillue nga veprimet luftarake. Na, mbas disa përpjekjeve te vogla që bamë në disa vise, u kthyem prap dhe erdhëm në mal mbi qytet të Dibrës.
Nata e fundme e katastrofës qe me 1. Gusht 1913. Ishim rreth qytetit dhe në brigjet e katundit Radiçiçë. Atë natë Ahmet Bej Zogu na kishte ardhë në ndihmë me nja njiqindë e pesëdhjet Matjane. Këtë fuqi e vendosi ndër pozicione për qëndresë. Qytetarët atë natë po emigroshin dhe me lot ndër sy e me helm në zemër, po i thojshin lamtumirë prehjes, pasunisë dhe vendlindjes që po lejshin mrapa.
Serbët po i diqshin katundet që pushtojshin. Tymi dhe flaka ngjitej deri në qiell. Ma në fund dogjën Shadrinjen dhe Kosovrasin.
Të nesërmen, kosovrasasit, për herë të fundme, i vunë pushkën ushtrisë Serbe që po djergesh nëpër grykë të Radikës, por pa dobi. Ahmet Beu i dha urdhen fuqisë që të prapsej, sepse qyteti ishte zbrazë, municionet , ushqimet dhe ndima mungojshin.

Aso kohe Elez Jusufi ndodhej në Shkoder. Mbas lajmit që merr prej Vlores me nje herë u nis dhe erth në Diber me nji shpejti të madhe. Ky mblodhi nja pes a gjashtëqind vetë prej Kalisi, Dardhë e Reçi dhe vrapoj e shkoi deri te malet e Mavrovës, por ishte tepër vonë mbasi ushtrit serbe ishin djergë poshtë dhe populli ishte arratisë. Shpedita e Elez Jusufit nuk i vlejti çështjes, por u zbraps si të tjerat Ushtrit Serbe therën e masakruen në Gostivar nja pesëdhjete e gjashtë Dibrane ndër të cilët Riza Elmas Hiskun, Idris Etehem Prapanikun e Muharrem Bajram Prapanikun që u ndodhën aty për pune private.Gjithashtu ushtria serbe që vinte nga Manastiri kundër Dibres së robnueme mbyti në Resne tue i varrue për së gjalli këto Dibrane që ndeshi në Manastire; Sherif Ibrahim Dacin, Murat Jahja Dacin, Shyqri Qapen, Fuat Hajredin Hoxhe Imeri ,Rakip Pitarken dhe Vehbi Ali Fishekun.Veç këtyne fuqit Serbe vranë në rrugë ndëmjet Ohrit e Strugës edhe Hamit Hajredin Haxhi Ymerin, Uko Prapanikun, Mustafa Prapanikun dhe Behxhet Hoxhmedin Prapanikun, të cilët i mbyti tue i lidhë për fyti me tela telefoni dhe i gropuen në nje grumbull plehni.
Shaqir Bej Jegeni q’aso kohe pat qellue në Manastir qe arrestue prej autoriteteve Serbe dhe qe nise për në Diber nën nje roje të forte. Mbas nje udhëtimi të gjatë dhe kur arrin afër Trebenishtes së Strugës ia prenë kryet me bajonetë dhe e hudhën në nje greminë.
Të gjithë këto viktima qenë nga qyteti i Dibres së Madhe dhe shumë ma para se të plaste kryengritja patën shkue në viset e përmendura për tregëti e pune private. Shumica e këtyne martirve qenë djeme te rinj që s’e kishin kalue moshën njezet e pes vjeçare dhe të gjithë të pafajshëm, s’kishin asnjë dije as lidhje me kryengritjen e kobëshme.
Malësorët në luftë e sipër patën zenë rob nja treqind serbe, banorët e qytetit të Dibres së Madhe i mbajtën fare mire këta, e jo vetëm që i ushqyen e i sheruen ata që ishin te plagosun, por nuk banë as ndonji vepër që tua cënont shtefnin personale ose sedrën kombëtare. Për këtë arsye ata qenë ma se mire njoftës prej këti honsiptaliteti, punë të cilën e çfaqën, kur u kthyen ushtrit serbe dhe e ripushtuan Dibrën.
Gati të gjithe banorët e qyteti sikurse të krahinave që përfshin Dibra qenë arratisë e emigrue. As nje e njezeta e qytetarëve s’kishte mbetë në Diber dhe këta perbajshin nje turmë pleqsh, të shumtët të gjymtuem e të sëmurë. Megjithë këtë që të gjithë kishin dale para ushtrisë serbe që po futesh në qytet, ngadhnjyese. Por bashkë me keta fatzinj kishin dalë përpara edhe treqind e disa serbe të robnuem prej malësoreve që ishin hospitalizue fare mire prej qytetarëve. Këta serb që kishin një farë detyrimi moral kundrejt Dibraneve, i u lutën komandantit serb që të mos cënohesh qytetarëve e drejta e jetës dhe e pasunisë mbasi ata jetën e vet ua detyroshin këtyne. Lutjet e tyne s’ban as me të vogli efekt. Komandanti serb sa hyni në qytet vrau me plumb kryetarin e Bashkis Behxhet Xhemal Agollin, Kurtish Erebaren, Reshit Kusarin, Gani Reshit Bojaxhin, Selim Kodren, Nexhmedin Kodrën që kishin dale me i pritë në shenjë nderimi e bindjeje. Disa nga ata që kishin dale me pritë si Hysni Halil Qilafku, Reshit Pocesta, e shoqja e Tahir Trepces, Dudija, të gjallë u futën e u mbytën ndër puse.
Qyteti i Dibrës u plaçkit krejt mobilet e kushtueshme u çuan në Beligrad. Edhe Luma tue pandeh se kryengritja e Dibres ishte e përgatitun muer pjesë edhe i ndoq serbet deri në Zhur, afër Prizerenit, për këtë shkak edhe ata pësuan dëme të mbëdha; Edhe atje si në Diber u dogjën me mija shtëpi dhe u vranë me mija njerëz.
Qytetarët e Dibres së Madhe pësuan ma shumë dëme, sepse shumë zotnij s’qenë të zotët me i marrë të hollat nga kasat dhe shumë zonja s’mundën me i marrë stolit e kushtueshme që kishin ndër arka, për arsye se ikja u ba befas dhe tmerri i armikut të pamëshirshëm që ma i madh se sa vlefta e të hollave dhe gjanave të kushtueshme.

Koha e emigrimit

Gati krejt banorët e qytetit dhe një pjesë prej katundeve, siç thamë edhe ma nalte, u arratisën. Pjesa ma e madhe e emigranteve u refugjue në Tirane, tjetra n’Elbasan. Bashkia e Tiranes ashtu edhe ajo e Elbasanit zunë me dhanë buke për ushqim emigrantëve.
Emigrantëve që ndodheshin në Tirane Esat Pasha u nipte mjaft ushqime dhe me qellime djallëzore i gabonte tue i ngushllue. Kso dore “Mos u mërzitni ju se nuk ju la që të vuni, në mos ju mjaftoftë buka që ju nep bashkia, jam gati ti hap hambarët e mij, në të cilat kam njizetmije qase kallamoq. Unë pasunin do ta ha me ju, dhe Dibren, në mos me luftë me të holla kam me e lirue”.

Me gjithqë këto premtime djallëzore s’duhet ta mashtrojshin edhe ato ma të humbunit prej Dibraneve, për fat te keq, një pjesë e dorës të dytë të parësisë dhe e qytetarëve të Dibrës i besoi dhe nisën me i urue jet e fat Pashës shpirt zi. Aso kohe, autori i kësaj vepre fati e pat hedh në Elbasan si emigrant. Komisioni i formuem në Bashki, për ushqimin e emigrantëve me dy tre të tjerë e pat thirrë një herë dhe e pat pyete se cilët Dibrane ishin ma nevojtarë per ushqim dhe cilet ishin ne gjendje te mire e s’kishin nevoje për ndihmën e Bashkise.
Emigrimi i Dibraneve, u tha, u ba befas. Edhe unë që me kujtoni për të pasun, jam nevojtar. Tetëmbëdhjet para buke për fryme u epni në dite. Nuk duhet t’ia kurseni ati që ta zgjat dorën. Qeveria duhet ta ketë parasysh, edhe pikpamjen politike me ndihmën që i ban emigrantëve.
Në këtë mënyrë qe mundue me i dhane të kuptojnë që të pengojnë prerjen e Dibranëve kah Esati, por qe e pa mundur me u marrë vesh. Mbas disa kohe u ndalue ndihma. Per këtë shkak shumica e emigranteve që ndodhej në Elbasan shkuen në Tiranë. Edhe kjo ngjarje i ndihmoi Esatit për realizimin e qëllimeve të tij.

Mbas shpalljes së qeverise së përkohshme të Shqipnisë së mesme prej Esat Pashes,Esat Pasha e kishte shpallë qeverinë e përkohëshme të Shqiprisë së mesme dhe vet ishte bamë kryetar i saj. Mbasi u lirue prej serbeve luftimi i 1913-tes nga ana e Dibres, punë e cila u ba mbas presionit t’Europes me 23 Tetor1914, une shkova në Diber të Vogel si nën prefekt i emnuem prej Aqif Pashes, Prefekt i Elbasanit.

Aso kohe, pat ardhë nga Vlona në Durres Myftiu i përgjithshëm z. Vehbiu për me përshëndetë komisionin që do të caktonte kufit e Shqipnisë dhe pat qindrue aty. Esati, Myftiut të përgjithshëm, z. Vehbi, përveç kësaj pune i dha edhe një nder tjetër tue e bamë senator. Me këtë mënyrë e mbajti në Durrës. Gjithashtu bani senator edhe Sefedin Pustinen dhe të nipin e Ali Bej Zajmit, Faik Beun e bani sekretarin e Senatit.

Të gjitha këta Esati i bënte me qëllim qe ti fitonte Dibranët për vehte, të cilave prej kohesh u kishte dhanë rëndësi të madhe. Po me këtë qëllim çoi në e rrethet e Dibres Hafiz Hysni Kerliun, Eqerem Camin e disa të tjere tue propagandue në favor t’ Esatit, për të cilin thoshin se asht fetar, atdhetar, mbrojtës i fes dhe i popullit. Besnikerit e tij kundrejt fesë e Atdheut, thojshin ata. Esati e provoi me shërbimin që i bani në Shkodër në kohë të luftës, kurse për ata që e perbajshin qeverin e Vlonës flitshin liksht dhe i bajshin të pa fe. Që ta përforcojshin propagandën e vet tregojshin si shembull largimin e Myftiut të Përgjithshëm z. Vehbi nga Vlona dhe bashkëpunimin e tij me Esatin mbasi ata të Vlonës ishin të pafe.
Veç kësaj, qenë dërgue njerëz ndër katunde të Dibrës të cilëve u qe propozuar që të shkruejshin aq gjandarë sa të dojshin dhe të niseshin për në Tirane. Me këtë mënyrë Esati e turbulloi opinionin publik t’atij vendi dhe futi farën e urrejtjes kundër qeverisë së Vlonës.
Tue pamë këtë gjendje kaq të trazeme se nuk do te mundesha ta kryej, me ndërgjegje, detyrën e nënprefektit që m’ishte ngarkue u ktheva në Elbasan dhe i raportova gjendjen Aqif Pashës të cilit i thashe: Ju tue kujtue se jeni në rregull e në rrugë të drejtë, vazhdoni të jeni të plogët, Esadi e din se s’ka të drejtë, por punon me energji të çuditshme dhe tue i përdorë të gjithë mjetet e tij djallëzore. Ai po derdh shuma të mëdha në Diber, kurse ju me thoni se do të çoni ma vone nja pesëdhjet napolona që të rregjistroj nja tridhjet- dyzet gjindarë, prandaj mue me falni se s’munde ta kryej detyrën e nen prefektit të Dibres.

Ndërkohe Ali Bej Zajmi shkon në Diber. E mbledh parësin e malësisë dhe u thotë që duhet te bashkohen e të kërkojnë nje Princ me fest e kuq, por n‘ atë dite arrin nga Tirana besniku i Esadit Man Kruja dhe mbasi muer pjesë në mbledhje i thotë parësis që të mos i varnin veshin fjaleve t’Ali Beut, Ali Beu i turpnue ndahet prej parësis tue u thane se kanë me u vertetue fjalët e tija, mbas pak kohe.
Ali Beu qe çue në Dibër prej Esadit me këtë detyrë. Përgënjeshtrimi i fjalëve të tij, me këtë mënyrë prej të dërguemit të dytë të tij, dha të kuptohet se ai aso kohe s’gjet të përshtatshteme gjendjen politike për të dalë në shesh si kanditat për Princ dhe kështu u pendue ose desh të mos i zbulojë krejtësisht gjurmat e vete. Sidoqoftë në këtë kohë kësillioj u mbjell në Diber mendimi për me emerue nje princ me fest e kuq d.m.th. musliman.

Mbas kësaj ngjarje Esadi çoj në Diber një komision të perbam prej këtyre zotrijve: Jusuf Bej Hysen Agollin, Xhelal Bej Mati, Ali Bej Zaimi dhe Sefedin Pustinen. Këta qenë ngarkue me detyrë që ta çojshin popullin e Dibrës e Lumës kundër Ismail Qemalit ose ma mirë me thanë kundër qeverisë së Vlonës dhe për këtë qellim patën marrë me vehte njimije e pesëqind lira turke. Xhelal Beu e Sefedin Pustina u rrasën në krahinën e Gollobordes. Këta të fundit në Gollobordë nisën me ba një organizim dhe përdhunisht u përpoqën me e kthye popullin kah Esadi, që t’ja mërrishin këti qëllimi emnuen krahinor nje kriminel të famshëm të Sebishtes dhe bani oficera shokët e tij gjaksore. N’anën tjetër Jusuf Beu e Ali Beu nën preteksin se do ta lirojshin Dibren prej Serbëve u futën në qytetin e Dibrës së Madhe në Jugosllavi dhe qysh aso kohe hynë në relasione miqësore me Serbët.
Gjithashtu aso kohe me nxitjen e ketyne u ngrit nje fuqi malesorësh nga Dibra për me sulmue Elbasanin. Kjo fuqi shkoi në Mat, por u kthye prap me që s’u pa nevoja. Po n’ ato ditë Dervish Bej Elbasani dhe i vellai i tij Qamil Beu të zemerum prej Aqif Pashes për një tokë që kishte shkaktue një grindje të vjetër në mes të tyne ishin arratisë nga Elbasani dhe kishin dalë në Çermenike, ku bridhshin katund në katund tue propagandue në favor t’ Esadit e në disfavor të qeverisë së Vlonës. Në këtë mënyrë dy vëllezrit me nj’anë dojshin të shpagohen me Aqif Pashen dhe me m’anë tjetër t’ i shërbejnë Esadit.

Në Vlonë u ngrit kurani, i thojshin popullit injorant. Populli çohet me u falë ndër kisha. Drita e mylimanizmes po shkëlqen në Durrës. Esad Pasha e qiti ushtrin e vet nga Shkodra me armë në krah e dëboi Serbin nga këto vise dhe e nbardhi shqipen. Aq e forte e skaterriten popullin e ngratë me propagandat e tyne sa e banë të bante hallve për shpirt të të vdekurve dhe ti shpërndante ndër varre. Si këta ashtu edhe Qamil Fejza e të tjerë e tërbuan popullin dhe i banë të ngihen kundër qeverisë së Vlones. Bashkimi i banorve me popullin e rretheve tjera dhe marshimi i kësaj force drejt Elbasanit si dhe kercënimet e bamë nga ana e Krrabës qenë perfundimet e kësaj propagande, të cillen i dhanë shkak që t’epte dorheqjen Ismail Qemali dhe të tërhiqet me nj’anë.

shkeputur nga
LIBER KUJTIMESH 1914-1931
ISMAIL STRAZIMIRI