15-vjet më parë. Flet ish-kryetari i Bashkimit të Gazetarëve të Shqipërisë

Tanket tek Ura e Lanës!? Ndal!...
Marash Hajati

Pusullat e Hekuran Isait
Atë 20 shkurt, kur pjesëtarët e K.Q. dhe sekretarët e parë të rretheve nuk kishin arritur akoma në qytetet e tyre, studentët thyen kufirin e qetësisë, të pritjes e të durimit e vërshuan drejt sheshit “Skënderbej”. Kjo ishte njëra pamje e mëngjesit të asaj dite. Pamja tjetër ishte hutimi dhe pasiguria e udhëheqjes së Partisë dhe të qeverisë për ato që po ndodhnin. Kjo jo, sepse nuk pritej një kundërpërgjigje nga studentët, por jo deri në atë shkallë sa përmasat e ngjarjeve të dilnin nga kontrolli.
Në Komitetin Qendror me urgjencë të jashtëzakonshme është mobilizuar gjithë ekipi i shërbimit dhe sekretarët e aparatit për të njoftuar me telefona cilin të mundnin, nga gjithë udhëheqja, për një mbledhje tepër të rëndësishme të paparashikuar. Ata, që arritën të lajmëroheshin, ecnin drejt selisë së plenumit kundër rrymës së njerëzve, duke u përplasur me mijëra e mijëra studentë që vërshonin drejt sheshit.
Pesë nga anëtarët e Byrosë Politike qëndronin në presidium pas tavolinave të vëna me nxitim e pa rregull. Në sfond, lart në mure, hija e rëndë e klasikëve të Marksizëm-Leninizmit stononte aq shumë me qetësinë e humbur. Mbledhja e improvizuar pa protokoll, pa mikrofona, nisi me një thirrje të R. Alisë.
- E shikoni, ç’bëhet?! Hekurani më informoi se studentët qenë nisur për këtu, ku jemi ne tani, po ua ndalën vrullin. Tani janë kthyer nga sheshi. Si mendoni, çfarë qëndrimi të mbajmë?!
Në sytë e vështrimet e ashpra të të moshuarve të partisë, që
kishin ardhur në historinë e këtyre dekadave në udhëheqje përmes luftës partizane e më pas kishin mbijetuar me besnikërinë e tyre, duke i shpëtuar likuidimeve e spastrimeve të njohura, u ngjall urrejtja për ato që po ndodhnin. Atyre nuk iu tremb e nuk iu drodh fjala.
- Ku po e çojmë Shqipërinë. Ku po e çojmë partinë. Ku po e çojmë shokun Enver!
Të gjithë ngriheshin me radhë, diskutonin si betim. Në ndërprerje pas çdo folësi, badigardët e udhëheqjes, sillnin në presidium pusullat e palosura të H. Isait. Ai qëndronte jashtë “kalasë” e informonte për ngjarjet nga sheshi e në rrugët që kryqëzoheshin aty. Ramiz Alia lexonte përmbajtjen e letrave që kësaj radhe vinin të sakta, pa zbukurime.
- Në shesh po vërshojnë mijëra njerëz. Ka të inatosur, sehirxhinj, indiferentë. Studentët komandojnë situatën. Ata kanë rrethuar shtatoren e Enverit me britma e parulla. Disa janë kacavjerrur mbi trupin e hekurt.
Diskutimet vazhdonin. H. LLeshi. S. Koleka, A. Çarçani, R. Marko, S. Stefani e me radhë, kërkonin llogari që, pse erdhi partia deri në këtë falimentim. Nuk do të na e falë as historia, as populli. Pusulla tjetër sipas komentit të R. Alisë, që ndiqte me vëmendje rreshtat e saj, bënte të ditur: “ Në piedestalin e shtatores ndjehen goditje.. Monumenti po lidhet me kavo çeliku. Policia e ushtria mundohen më kot të afrohen, të shtënat në ajër me armë dhe krismat as që përfillen”
Dikush nga salla foli tepër i nervozuar: - Po ç’janë ato të shtëna! Manovre!! Folësi kishte pasur të drejtë. Krismat shurdhaqe të fishekëve për manovra vinin deri tek salla e plenumit. Pusulla e fundit njoftonte: “Monumenti i Enver Hoxhës ra”.
Lotët e Nexhmije Hoxhës
Në heshtjen e zisë Nexhmije Hoxha, që kishte zënë vend në mesin e dy kolonave të rënda, ndoshta për të mos rënë shumë në sy, e që kishte ndjekur gjithë mbledhjen me habi, me pabesim, me keqardhje, me inat , është ngritur në këmbë, ka vënë çantën poshtë krahut e ka ikur.
Ka ikur duke mbajtur lotët me vështirësi. E mallëngjyer si kurrë ndonjëherë, me kokë ulur ka lënë prapa trokitmën e hapave të nxituar mbi parket. Ajo i mbajti lotët edhe në përcjelljen aq publike në banesën e fundit të bashkëshortit E. Hoxha, kurse aty jo. Të gjithë për një çast kanë heshtur. Më ngushtë nga të gjithë u ndie R. Alia. Ai nuk ka folur asnjë fjalë e vetëm ka ndjekur figurën e saj, veshur me të zeza deri sa është zhdukur në derën e rëndë e të gjatë para kolonave. Nexhmije Hoxha iku nga ajo sallë jo vetëm në mënyrë të figurshme, por iku realisht e shpirtërisht nga “tradhtia” që i bëri partia e saj, shokët e bashkëpunëtorët e bashkëshortit, të përulurit gjithmonë para tij. Dhe këtë e vërtetuan më së miri ditët që rrodhën më pas. Mbas asaj heshtjeje të imponuar mbledhja po shkonte drejt zbehjes. Njoftimet nga sheshi “Skënderbej” bënin me dije se turmat e studentëve me britmat e brohoritjet e tyre, po kalonin në ekstazë. Ato dëgjoheshin fare afër. Me Enverin monument kishin mbaruar punë, po s’dinin tashmë çfarë të bënin. Shumë të rinj apo çfarë mund t’i quaje, me vare e qysqi, të grumbulluar si milingonat në kokrrat e grurit, çapitnin për të thyer monumentin. Pjesa dërmuese e studentëve, të udhëhequr tanimë nga drejtues të Partisë Demokratike, arritën deri tek Ura e Lanës. N. Ceka, me megafon në dorë, bënte thirrje për qetësi e maturi: - Të mos dalim jashtë kërkesave tona!
Të dalin tanket!
Tre-katër vetë të Sigurimit arritën deri tek dyert e plenumit me informacionet se manifestuesit do të sulmonin K.Q. Dikush kërkoi me vendosmëri të nxirreshin tanket për t’u mbrojtur e jo për manovra. Të tjerët kanë kërkuar të armatosen. Një pështjellim gati pa rrugëdalje. Por gjithçka ra në një farë paqëtimi.
R. Alia njoftoi se turmat kanë lënë bulevardin kryesor e janë kthyer unazës tek Lana për të vazhduar marshimin. Ne jemi kthyer në shtëpi përsëri kundër rrymës së njerëzve. Grupe studentësh kishin lidhur me kavo “copat” e monumentit e po ktheheshin në strofkën e sheshet ku kishin nisur grevën, por tashmë të kënaqur nga fitorja.
Me këtë ngjarje u mbyll ajo mbledhje e atij plenumi të K.Q., për të cilën nuk u bë kurrë komunikatë në shtyp. Çdo gjë edhe sot e kësaj dite ka mbetur si enigmë për ato ngjarje. Persona të gjallë, ata të udhëheqjes më të lartë të Partisë së Punës, kanë bërë deklarata e kanë shkruar artikuj tepër kontradiktorë. Disa pohojnë se për të mos ndodhur si dikur në Rumani me përgjakje, policia e ushtria jonë qenë urdhëruar të bënin vetëm rezistencë pasive me shkopinj gome, ujë nga zjarrfikëset, krisma me plumba manovrash. Në realitet kështu u zhvillua gjithçka atë ditë. Në mbi njëqind mijë vetë, që kishin dalë në shesh, as nuk u vra njeri, as nuk u plagos njeri, as nuk u arrestua kush. Mjetet e rënda për të rrëzuar Enverin kishin ardhur pa pengesa deri në qendër. Të tjerë thonë se policia e ushtria mund të kishin qëlluar e mund të kishin bërë kasaphanë, por unë filani nuk pranova.
Ramiz Alia eviton gjakderdhjen
Në vazhdim të asaj dite dhe të 20 shkurtit, që do të bëjë vend të veçantë në histori, dua të shkruaj pak radhë edhe për një mbledhje tjetër, që u thirr po me urgjencë të jashtëzakonshme atë ditë nga Ramiz Alia në presidencë. Edhe ai kuvend kishte për temë ngjarjen e rrëzimit të monumentit. Aty ishin ftuar dy-tri parti politike ( aq ishin në të kohë) dhe subjekte zgjedhore më vete si, sindikata, rinia apo Lidhja e Shkrimtarëve. Ne, të Bashkimit të Gazetarëve ishim vëzhgues. Fjala e R. Alisë dhe e pjesëmarrësve ka nisur pa ceremoni e gradualisht u kthye në grindje e deklarata të ashpra mes dy palëve. Do të ishte me interes të dëgjoheshin sot shiritat e regjistruar nga studiot e shërbimit të Presidencës. Mes të tjerash R. Alia i është drejtuar ballë për ballë Sali Berishës:
- Do të mbani përgjegjësi historike për të gjitha ngjarjet që keni kurdisur! Sapo jam njoftuar (ora ishte tre-katër mbas dreke) se grupe të rinjsh e njerëz pa adresë, që pretendojnë se janë studentë, të lidhur me partinë tuaj, po organizohen për t’u ngjitur drejt varrezave të kombit dhe aty duan të nxjerrin nga varri Enver Hoxhën. Ta dini mirë, se kjo nuk do të shkojë e nuk do të lejohet. Kush të dojë të luajë me jetën, le të guxojë të afrohet.
Sali Berisha sy më sy s’ka pranuar asgjë të tillë. Partia Demokratike dhe studentët, - tha ai, - nuk janë për rrugën e dhunës. Shikoni se këto i organizon sigurimi juaj.
Në realitet hijet e grupeve të njerëzve nëpër pyllin poshtë sanatoriumit, filluan të teren, të zhduken. Këtë e bënë të ditur grupet e gazetarëve që kishin vajtur me kohë e prisnin tek monumenti “Nënë Shqipëri” për ndonjë ngjarje të mundshme. Ata gjithashtu bënë të ditur se “gardhi” i forcave të armatosura të ushtrisë dhe jo dosido, por deri me armë të rënda, mitralozë e tanke, kishin krijuar një unazë të pakapërcyeshme. Ajo që nuk u bë atë ditë në zjarrin e demonstratave të 20 shkurtit për të nxjerrë nga varri Enver Hoxhën, u realizua më vonë, bile tepër sekret e në fshehtësi me ardhjen e Partisë Demokratike në pushtet.
Vdekja e dytë e E. Hoxhës
Gjithçka kishte ndodhur atë ditë të 20 shkurtit, ishte si një ëndërr e frikshme, që s’diheshin pasojat e saj në ditët që do vinin. Si kurrë ndonjëherë në atë mbledhje, nuk u nxorën konkluzione, nuk u formuluan detyra, nuk u hartuan as komunikata për shtyp e për Radiotelevizion, në të cilin zakonisht lexuesit viheshin në dijeni për rëndësinë e takimit dhe detyrat që u dilnin organizatave të masave, si rripat e transmesionit të përparimit.
Byroja Politike në atë forum të pështjelluar, edhe pse në dukje të jepte përshtypjen si monolite, në realitet ishte mjaft larg mendimit, “unik” për ato që po përjetoheshin. Veç aty përjashtohej ndonjë tradhti e hapur, sepse besimin tek udhëheqësi trashëgimtar akoma të gjithë e kishin njëlloj, por nga mënyra e diskutimit dhe ashpërsia e toneve dhe mendimeve kundër studentëve e përkrahësve të tyre, për të cilët, siç mendonin ata, partia nuk kishte kursyer asgjë, duke u dhënë shkollë e dije, krahasuar me shtresat e tjera të popullsisë, pësuan një diziluzion të plotë për punën e njëshit të partisë.
Të nesërmen, po të nesërmen, mendonin të gjithë se çfarë do të bënin, si do të informohej partia, si do të informohej populli për atë vdekjen e dytë të E. Hoxhës. Për ironi të fatit, busti që u tërhoq zvarrë, bëri po atë rrugë drejt Varrezave të Kombit, ku afro 6 vjet më parë nën hijen e monumentit “Nënë Shqipëri” kishte pushuar trupin në varrin e plumbtë.
Mbledhja e thirrur atë ditë të 20 shkurtit, që u zhvillua paralel me shembjen e monumentit të E. Hoxhës, si u komentua më vonë pati dhe një kompaktësim të gjithë udhëheqjes së përgjithshme të vendit. Aty ishin thirrur me urgjencë jo vetëm Komiteti Qendror, por edhe drejtuesit e organizatave të masave nga prokuroria, gjykata me idenë e qëllimin që të mos kishte diversion mendimi e veprimi. Gjithçfarë ishte jashtë selisë së Komitetit Qendror, ato orë trishtimi e ankthi do të dirigjoheshin nga Hekuran Isai në marrëveshje të plotë me Ramiz Alinë. Më vonë janë paraqitur teza gjoja konfliktesh mes tyre. Nuk dimë, por gjatë zhvillimit të ngjarjeve të asaj dite, koordinimi ka qenë i plotë. Enver Hoxha u rrëzua me kavo çeliku dhe u mbrojt me plumba manovre në sytë e forcave ushtarake politike shqiptare.
Të nesërmen, po të nesërmen, nga komitetet e partive në rrethe, nga qendrat e punës, institucionet e ndryshme me gjysmë zëri filloi të kërkohej llogari për ngjarjet. Në realitet ajo ka qenë më shumë një vërejtje e përgjithshme sidomos në bazën poshtë, por që kurrë nuk iu dhanë shpjegime të formuluara apo të nxjerra nga ndonjë forum i lartë partie. Ajo që pati tërhequr më shumë vëmendjen ato ditë, qe revoltimi i punonjësve të Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe i Ministrisë së Mbrojtjes. Në të dy ato dikastere të rëndësisë së veçantë, u insistua të bëheshin takime të mbyllura me Ramiz Alinë, që në fakt u realizuan, por asnjëherë nuk u bënë publike konkluzionet e atyre mbledhjeve. Sipas shumë pjesëmarrësve gjërat nuk kishin kaluar aq lehtë. Por siç ishte në ato kohë, shpjegimet, autokritika, qëllimi për të evituar ndonjë gjakderdhje të mundshme, kishin bindur pjesëmarrësit se ajo që ndodhi kishte qenë e vetmja rrugë e mundshme dhe ajo u realizua. Për kuriozitet të lexuesve do të sjellim këtu poshtë nja dy pasazhe të diskutantëve dhe mendimet e tyre në takimin me Ramiz Alinë, se si mund të evitohej rrëzimi i monumentit të E. Hoxhës. Një nga folësit, pasi përshkoi situatën e asaj dite, nxori edhe përgjegjësitë e partisë e duke rreshtuar fjalën e tij në stilin ushtarak theksoi për mungesën e vigjilencës, tërheqjen e pajustifikuar të forcave ushtarake, përgjegjësinë e rojeve të caktuara, e veç të tjerave kërkoi llogari, se përse monumenti ishte derdhur në bronx me parete të holla. Duhej të kishte këtu gisht edhe Italia ( vendi ku ishte derdhur skulptura), po të kishte qenë ajo e rëndë e monolite, e salduar mirë me themelet, s’do të binte. Një tjetër në vazhdim bëri vërejtje për piedestalin: “Pse nuk ishte ngritur lart mbi shesh, dy apo tre kate, që të mos arrihej nga keqbërësit! Mendje-mendje kjo botë!

Sqarim

Titujt e dossierit të numrit të kaluar (si e filmuam rrëzimin e bustit të Enverit) dhe (Ramiz Alia jep urdhër të dalin tanket) ishin të redaksisë.