Agron TUFA

1. Histerika antiglobaliste

Prej me se dy dhjetëvjeçarësh në konferenca e seminare ndërkombëtare, në artikuj diskursivë rrethesh intelektuale, kryesisht të lindjes ish-komuniste flitet me tone apokaliptike mbi kërcënimin globalist - një leviatan i cili po dhe do të gëlltisë të gjitha kulturat tradicionale kombëtare. Janë të shumtë ata intelektualë që me patos dramatik e konvulse histerike shpallin pozicionet e tyre antiglobaliste, duke i përjetuar tendencat globaliste në perspektivë ekatologjike. Globalizmi për ta, para së gjithash, është fshirja e traditave të thella nacionale, lidhja e përbashkët në një supermarket.

Në një nga konferencat mbi rrezikun e globalizmit, që u mbajt në Tiranë vitin e kaluar, e pyeta njërin nga ligjëruesit, një sociolog dhe thuajse filozof shqiptar:
- Përse qenka kaq i keq ky globalizmi, a mund të ma shpjegoni më qartë thelbin e rrezikut të tij?
- Sepse, - m'u përgjigj ai, - çdo popull ka gjuhën e tij, kulturën e tij unikale, traditat e tij interesante. Me globalizimin e plotë gjithçka do të zhduket. A doni menjëmend të ndodhë kjo?

Përgjigja m'u duk shumë e ekzagjeruar, edhe pse u mundova e po mundohem (siç po bëj tani) të kërkojë atë pjesë të vërtete në alarmin antiglobalist. E pakuptueshme mbetet në këtë situatë konceptimi i opozicionit binar konfliktual Traditë-Gobalizëm, çift që përfytyrohet si dy pole kategoriale, prej të cilëve njëri pol duhet medoemos ta likuidojë tjetrin.

Thua nuk ka rrugë tjetër? Vetë kulturologjemat "traditë" dhe "globalizëm" rrethohen prej një mjegulle të dendur përkufizuese dhe befas gjendesh në një konfuzion, që lyp gjithmonë sqarime të reja. Çështja ndërlikohet pashmangshëm. Sidoqoftë, me gjithë rrokopujën dhe natyrën kontradiktore të termave, raportet e traditës ndaj globalizmit janë mbërthyer edhe në konceptimin e dy ideologjemave, ndërsa natyra e konfliktit synon të jetë ideologjike.

Globalizmi mëton përmes agjentëve të tij ekonomikë, socialë e kulturorë të shtrijë hegjemoninë e vet në gjithë gjerësinë dhe thellësinë e përditshmërisë njerëzore, në format e botëperceptimit, botëkuptimit nacional, që shfaqet mandej në mitologji, folklor, doke e rituale, në format e kulteve religjioze, e më vonë - në filozofi, letërsi dhe arte, në vetëvendosjen politiko-shoqërore, shtëtërore-legjislative dhe moralo-etike të një kombi. Të paktën kaq arrij të rrok unë dhe për kaq sa arrij të kuptoj, më del se thelbi i traditës në qenkësh antropocentrizmi.

Nuk e diskutoj se çështja është më e gjerë se kaq, se traditat franceze, anglo-amerikane, gjermane, ruse, italiane apo traditat islamike (e, sigurisht, edhe tradita jonë shqiptare) përbëjnë jo vetëm aspekte të ndryshme të kulturës njerëzore - në rastin më të mirë kemi të bëjmë me aspekte të ndryshme të kulturës gjithënjerëzore të shprehjes së traditës. Ajo jepet në një kaos të pakufishëm, në pasurinë e shumëllojshmërisë, të përthyerjeve dhe me këtë cilësi ajo dallon prej të vërtetës shkencore, e cila paraqet një farë rregulli, të zbatuar në mënyrë abstrakte ndaj dukurive të veçuara nga njëra-tjetra. Këtu kemi të bëjmë jo me shprehje, por thjesht me përthyerjen dhe rënien e Traditës. Menjëmend, nga pikëpamja e Traditës, në biem në kulturë.

Por kështu duhet të ndodhë! Si drita që zbërthehet në ngjyra. Sigurisht, ky është një burim i përhershëm shqetësimi për arsyen. Arsyeja mund të operojë vetëm me nocione të përgjithshme. Në Traditë arsyeja nuk ndjehet rehat. Ajo përpiqet t'i shmanget. Kërkon të gjejë lehtësira për një ekzistencë të qetë, të ngrehë fortesën e saj. Në rastin konkret kriteri themelor është ai gjuhësor. Kultura në një shkallë më të lartë nga çdo kategori tjetër reduktohet në gjuhë, formohet nga gjuha dhe e ka bazën e saj në gjuhë.

Ka një teori shumë të përhapur në perëndim, që kultura është veçse gjuhë. Sistemet linguistike formojnë botëkuptimet kulturore. Kultura qëndron në një sistem konkret gjuhe dhe me këtë ajo është e përkundërt nga shkenca, e cila operon me përgjithësimet. Prandaj është e shtrenjtë kultura që zhvillohet mbi një traditë nacionale. "Kultura jonë, - shkruan humanisti turk i ditëve tona, F. Gylen, - duhet të ushqehet me trëndafilat e kopshtit tonë, me nektarin e tyre, që vjen prej esencës dhe rrënjëve të frymësisë sonë".

Por tjetër gjë është tradita dhe krejt tjetër - globalizmi apo globalizimi. Qëndresën e kulturave tradicionale kombëtare para dallgëve të globalizmit, unë e quaj krejt të mundshme. Unë nuk e shoh konfliktin e traditës me globalizmin aq apokaliptik. Përkundrazi, mund të nxjerrësh përfitimi të pafundme nga gjendja e postmodernit në kushtet e mondializmit të sotëm.

Frika nga globalizmi më duket naive dhe mjaft e keqkuptuar. Ky nuk është vetëm një problem shqiptar apo specifiko-nacional; edhe vetë amerikanët dhe kanadezët luftojnë me globalizmin. Nuk njoh ndonjë amerikan, që ta mbrojë atë. Çfarë atëherë? Do të doja të abstragoja nga realet. Kjo çështje ka krijuar gjithashtu një traditë të keqe: paragjykimin. "Ja, kanë ngritur gjithandej mekdonaldset, e kupton ç'po bëhet?". Por nuk ;ështja s'ka foert lidhje me mekdonaldset. Një filozof nuk mund të arsyetojë në këtë mënyrë.

Sipas Heidegger-it, fjala është për mishërimin e vullnetit për pushtet. Vetpërkapja e vetëdijes, e cila mandej përthyhet në civilizimin teknologjik. Prandaj ne nuk mund të biem prej kësaj foleje. Ne kemi ecur nëpër rrugën e vetëvetëdijes dhe vetpërkapjes së vullnetit deri në fund. Heidegger-i flet hollësisht rreth kësaj çështjeje. Ai sjell shembuj të vetëpërcaktimit si socium: të urdhrit të jezuitëve, të luftëtarëve prusianë apo të "proletarë të gjithë vendeve bashkohuni"- partisë komuniste. S'ka fort rëndësi, se çfarë forme merr ky impuls vullneti për pushtet.

Por globalizmi që projektohet në kulturë … Çfarë është globalizmi si kanosje për traditat nacionale? Kjo nuk është e qartë. Ai konfrontohet me impulsin e vetshpërqendrimit – impulsin e përkundërt me mbivullnetin, i cili është i shprehur, ndërkaq, në postmodern: shpërqendrimi i pushtetit, decentralizimi, pushteti anonim… Ndërmjet këtyre sy parimeve - kolizioni. Por glabalizmi është dhe glokalizëm. Ai lind regjionalizmin. Universalizmi teknokratik evidenton detyrimisht të jashtëzakonshmen apo konkretësinë e stihisë së kulturës postmoderniste. Prandaj asnjë lloj mekdonalds-i nuk mund ta mënjanojë parimin e të jashtëzakonshmes. Të luftosh me globalizmin është qesharake. Si të luftosh me mullinjtë e erës.

Megjithë histerikën e pandalshme mbi rrezikun e globalizmit, fundin e historisë, etj., rreziku nuk është i ri: është ai që ka qenë gjithmonë, në çdo kohë - harrimi i traditës. Por ne nuk jemi më larg nga Tradita në kushtet e globalizmit, se sa kemi qenë më parë. Përkundrazi, jemi më afër. Globalizmi na shpërfaq stihinë, elementin e tjetrit, që na është dhënë në parimin e të jashtëzakonshmes, të mishëruar në kulturë; ai na shtrëngon që ta përjetojmë në mënyrë të sëmurë. Për shembull: lulëzimin e tashëm të gjithçkaje nacional-kulturore.

Në epokën e globalizmit ne jemi më shumë shqiptarë, se sa në fund të shekullit XIX apo në fillim të shek. XX. Kur them, se ne të gjithë kërkojmë diçka tjetër, shpikje, risi të tjera (ndërsa amerikanët merren me xen-budizëm) – më duhet të nënvizoj, se e gjitha kjo ngjet falë globalizmit. Ai na ofron hapësirën e tjetrit. Çfarë rëndësia ka nëse udhëtoni me kaloshin apo fluturoni me avion? Në botën tuaj shpirtërore asgjë nuk ndryshon. Kjo sa i përket "mekdonaldizimit".

Pse nuk shikohet tjesht si çështje konforti? Tekefundit, ç'lidhje ka globalizmi me të vërtetën, që jeton brenda jush? Globalizmi nxjerr në pah domethënien absolute të mjedisit. Megjithëse kundërshtarët e globalizmit mendojnë, se ai ushtron trysninë mbi gjithçka e çdo gjë. Ai ofron absolutizmin e mjedisit dhe të tjetrit në raport me ne. Ne duhet të jetojmë në njëfarë mjedisi. Baba është biri. Unë jam mjedisi. Kjo është tradita. Lufta ndaj globalizmit më duket dëshmi e injorancës njerëzore. Një naivizëm banal. Duhet të pranojmë dialektikën e çdo procesi historik.

Ai gjithmonë na shpje tek tjetër, që është ai vetë. Moderni dhe globalizmi janë përforcim vullneti tek vetja. V. Rozanovi ka shkruar në lidhje me revolucionarët: "Dua të qëlloj në bark filanin dhe e qëllon". Ju duhet ta shtrëngoni veten: ja tani do ta qëlloj, ky është vullneti im subjektiv. Ja pra globalizmi. Subjektiviteti absolut asnjëherë nuk mund të jetë i objektivizuar në këtë shkulm të vullnetit subjektiv. Po, ka qenë moderni, që e ka realizuar deri në fund këtë potencial.

Ne do të jetojmë në një botë të decentralizuar, ku e ku më të shumëllojshme. 98 për qind e jetës sonë do të jetë ala mekdonalsd's, por në të do të shfaqet edhe kamareja (nicchia), në të cilën do të gjejë vend një pasuri e pafundme e shumëllojshmërisë së qenies sonë. Kjo kurrë nuk mund të shtypet. Prandaj filozofia e antiglobalizmit më ngjan me filozofinë e birrarive të fshatit. Ka patur filozofi në Akademi, në kopshtin e Epikurit, në buduare të Markiz de Sadit, ka patur filozofi të kafeve parsiene, ndërsa kjo - është filozofia e birrarive.

Shumë prej atyre që mbrojnë me tërbim kulturat nacionale, vetë nuk përfaqësojnë asgjë. Është vetëm një mundësi vetidentifikimi, që u mundëson të ruajnë statusin e gjoja inteligjencies. Nga pikëpamja më elementare, kemi të bëjmë thjesht me një moskuptim. Merrni çdocilin libër perëndimor mbi globalizmin - aty i gjen të gjitha. Por vetidentifikatorët kanë një hall të madh: nuk lexojnë. Ata kanë parë mekdonaldset dhe godasin kokën me grushte në histeri, që gjoja, tani morëm fund, do të na zhdukin, do të na rroposin, do të na fshijnë. Jo, nuk do të na zhdukin. E nëse do t'ju zhdukin, atëherë aq më keq për ju. Rreziqet ekzistojnë në çdo kohe dhe gjithkund.

2. Glokalizmi dhe Integrimet e shumëfishta

Shoqëria posthistorike apo e konsumatore, është ajo e ekspansionit globalist, përthithja dhe përshtatja e shoqërive sipas modelit të këtij ekspansioni nëpërmjet qarkullimit të informacionit përtej kufijve realë dhe imagjinarë – qarkullimit të mallrave. Citimet e mëposhtme që ilustrojnë më së miri idenë tonë, janë marrë nga një shkrim i kulturologes Lindita Kadriu nga Maqedonia (revista "Brezi 9", nr 9) dhe shprehin në mënyrë pikante gjithë thelbin e situatës globaliste.

“Ndoshta edhe sheshi i qytetit tuaj ua sjell botën në vitrina: Benneton, Mango, Levi’s, Zepter), qarkullimit të shërbimeve komunikologjike (gjigandët medialë, popkultura dhe natyrisht www), qarkullimi i njerëzve pa shengen, gjithnjë e më larg, që për nevoja të punës i trajtojnë avionët si vetura dhe hotelet e huaja si dhoma të veta”.

“Bajrami i fundit, për shembull, na gjeti familjarisht të globalizuar: njëri vëlla, supervizor bankier në Ernst@young ndodhej në Tiranë, në kuadër të zgjerimit regjional të formës që ka zyra në 133 shtete; vëllau tjetër, hulumtues i tregut në Birrarinë e Shkupit ishte në Oksford për të prefeksionuar gjuhën, praktikë kjo e rregullt e kompanisë së tij për t’u mundësuar menaxherëve kurse gratis të kësaj lingua franca, siç kanë qenë dikur greqishtja dhe posaçërisht latinishtja” 1

Sikundër shihet pra, teknologjia e sustave, përveç që na e shndërron këndin e punës në qendër informative botërore, ka bërë që nëpërmjet internetit dhe komunikimit virtual të njihemi me dikë në qosh të botës më mirë se sa me fqinjin e parë. Kjo situatë është quajtur rëndom “Fshati global” ose “mëhalla globale”.

“Rrjeti do të na bashkojë – nëse kjo është ajo që duam, ose do na mundësojë të thërmohemi në miliona bashkësi të ndërmjetësuara”, por “edhe përskaj problemeve që bart autostrada informative... entuziazmi im mbetet i paluhatur (Bill Gates). Në këtë autostradë informative gjeografia është gjithnjë e më irelevante pasi largësia matet me interesime e afinitete, jo me kilometra, andaj s’ka rëndësi ku ndodheni”2.

Në “fshatin global”, më së pari, kultura dhe identiteti kulturor janë më të pambrojtura nga ekspansioni. Një numër i madh filmash, veçanërisht të shteteve të pazhvilluara janë koproduksione që kryesisht ndikojnë në kastingun, zgjedhjen e temës dhe lokacionin e xhirrimit dhe kuptohet në MESAZHIN; gjithnjë e më shumë mikste kulturore përmes kolonive dhe projekteve tjera takimi të artistëve figurativë; gjithnjë e më tepër festivale e punëtori njohëse e konkuruese të krijuesve; grupi muzikor turko-gjerman “Kartel”, zvicerrano-shqiptar “Kapsamun”, motrat Salma dhe Sabina nga Pakistani që u popullarizuan duke kënduar në gjuhën e tyre hindu hitet e grupit suedez ABBA; transfera futbollistësh etj...3.

Pikërisht qarkullimi i këtyre vlerave mikste kulturore përbën bjerrjen e cilësisë së kujtesës, kryesisht nëpërmjet receptimit jo adekuat të tyre, por edhe nga përjetimet krejt të ndryshme në vende e kultura të ndryshme, madje shpesh deshifrime krejt të keqkuptuara. Për shembull, “ndryshe kuptohet filmi “Matriks” në Shqipëri e ndryshe në Uashington ku ka dhe muze gjithësie, si dhe veprat e reja të Bodriarit me shokë që do të përkthehen kushedi kur. E njëjta gjë dhe për serialet, të cilët në vende të ndryshme shihen diku si kritikë sociale, diku si homazh stilit amerikan të jetesës.

Të gjithë e njohim ekspansionin e modeleve të maskulturës amerikane, sidomos videoklipet e kanalit MTV. Këto klipe në hapësirën e shteteve postkomuniste përftojnë tjetër kuptim, nga ç’kanë në vendet që iu nënshtruan amerikanizimit fill pas luftës së dytë botërore. Këto klipe mbushin shkretëtirën e zbrazët informative, ku politika s’ka vend (kanal CNN), kulturës apo ekologjisë (GEO-kanal). Klipet veprojnë në auditorin e tinejxherëve pandërprerje, duke mos lënë kohë për reflekse, por përkundrazi, duke e tëhuajësuar nga shikuesi vetë procesin e reflekseve dhe duke e shpërngulur atë në ekran. Personazhet e përhershëm të ekranit të MTV – kokëmëdhenjtë karikatureskë Bevis dhe Bat’hed – vetë shikojnë pandërprerje klipe dhe reflektojnë pandërprerje për çka shohin. Shikuesi çlirohet nga domosdoshmëria e refleksit individual, duke përjetuar një gjendje, të cilën po e percaktojme si "tip kritik të kënaqësisë”.

Kjo gjendje përfshin në vetvete kapërcimin e eksitimit seksual, ironisë, ekstazës. Bevis dhe Bat’hed marrin rolin e kanalizatorëve për emocionet e shikuesve, duke e çliruar shikuesin nga domosdoshmëria për t’i provuar ato dhe të krijojë kësisoj hapësirën e soditjes së kulluar, ku mund të meditosh lirshëm. Në këtë kuptim televizionit i mbeten mundësi më të thella, se sa Internetit interaktiv. Pikërisht MTV shpreh hapur pretendimin e kulturës masive – për kulturë të lartë. Pretendim nga ana e njërës prej subkulturave tradicionale nga më të represionuara – kulturës së fëmijëve. Kësisoj realizohet revanshi i subkulturës fëmijnore si një prej diskurseve më të ndrydhura, më të shtypura. Kjo nuk është gjë tjetër pos rrebelim kundër kulturës së të rriturve, e cila dëshiron të edukojë, por jo të argëtojë.

Ajo që bie viktimë e parë në komunikimin e ndërmjetësuar me mikset kulturore është shprishja e identitetit, keqkuptimi dhe kedeshifrimi i tij. Kjo është disa herë me keq se sa “shkatërrimi/prishja e aurës” së origjinalit prej riprodhimit të veprave të artit në miliona kopje, po t’i referohemi një analogjie të Walter Beniaminit në veprën e tij “Fati i veprave të artit në kohën e riprodhimit të tyre teknik”.

3. Çfarë është globalizimi i kulturës?

Në një ekspozitë të vitit 2003, të mbajtur në Këln, piktori postmodernist rus Vadim Zaharov demonstroi një seri prej 4 fotografish me titullin “Ilustrimi i së pamundurës", të cilat paraqisin “pamundësinë” e takimit të kulturave të ndryshme për të krijuar një tablo universale të botës. Tema e paraqitur nga Zaharovi kishte të bënte me identifikimin e të identifikuarit qysh më parë. Detyra që i kishte vënë vetes ky artist ishte përpjekja për të identifikuar procesin e identifikimit kulturor të “gjithçkaje në gjithçka”, duke e paraqitur realitetin si një “e qeshur totale të së pamundurës”.

Sipas deklarimit të piktorit, “gazi i së pamundurës” – është kultura si e tillë, për çka dëshmonin emërtimet e punimeve të tij të paraqitura në atë ekspozitë: “Takim me një roker mbi varrin e Krishtit në një fshat japonez”, “Mekdonalds-i dhe Madlen” (dialogu i hamburgerit me biskotën e Prustit nga romanin “Anës Suanit”), “Mekdonalds-i dhe vizatimi i Zhil Delëzit” (që ilustron tezën: Unë mendoj, për sa ekziston “Mekdonalds-i”) dhe “Don Kishoti kundër Internetit”. Demonstrimi i punimeve të Zaharov-it mbyllej me një pyetje-aforizëm, përplot efekt: “Përse kur ia nis – asgjë nuk mban mend, ndërsa kur mbaron – asgjë nuk kupton?”, pyetje e cila, s’para e sqaron dhe aq problemin e identitetit dhe identifikimit kulturor, sesa e mistifikon atë.
Sot ne jemi të pranishëm në takimin e kulturave të sajuara universale.

Arena e përleshjeve të tyre – është hapësira masmediale ku interneti dhe kompjuteri na parashtrojnë apo na imponojnë një tablo të përcaktuar të botës. Por paradoksi qëndron në faktin se kompjuteri vetë është një tablo. Në ekspozita xixëllojnë ekranet e monitorëve që paraqesin vetveten. Të lind përshtypja e diçkaje baroke. Këto efekte shfrytëzojnë dhe dizenjatorët. Kështu përshtjellohet një sistem i tërë social konvencash. Një botë të tillë “xixëlluese” tashmë shpesh e më shpesh mund ta shohësh në muze. Së këndejmi dhe roli i ri social i muzeve si mbikompjutra gjigandë.

Po çfarë është globalizimi i kulturës?

Janë diferencat dhe kundërshtitë, shkrirja e kulturave dhe lufta ndërmjet tyre. Në kushtet bashkëkohore globalizimi i kulturës është “Mekdonalizimi”. Qëndra e botës bashkëkohore është MEKDONALDS-I. Qendra nuk i pranon dialektet lokale. Ajo gjakon të neutralizojë potencialin kritik të vendësisë si nocion gjeofizik e etnocentrik. Në thelb – kjo është një formë e trysnisë politike, sikundërse dhe amerikanizimi. Megjithatë amerikanizimi dhe kultura europiano-perendimore nuk janë e njëjta gjë.

Në fakt kultura në Europë po shndërrohet në një prej arenave kryesore të konflikteve botërore. Kultura i shërben artikulimit të konflikteve, dhe jo pacifikimit. Baza e jetës kulturore bashkëkohore – paratë dhe sistemi i ekspertëve – nuk janë diçka e palëkundshme dhe të ngulitura në jetën njerëzore. Kultura bashkëkohore po përjeton një proces "kreolizimi", domethënë e realizon veten si një amalgamë e gjuhës së skllevërve dhe gjuhës së skllavopronarëve. Nga kjo pikëpamje, “globalizimi” mund të kundrohet si “G-lokalizim” ku është përforcuar roli i shoqërive transnacionale (ndër to dhe i atyre nonprofite) si agjentë të globalizimit.

“Hibriditeti” i kulturës botërore – është cilësi kryesore e saj. Mbi këtë bazë qëndron suksesi i paraparë i pop-kulturës anglo-amerikane, e cila krijon një mjedis ideal për amerikanizimin e hapësirës së kulturave nacionale. Po, amerikanizimi është, padyshim, vulgarizimi i hapësirës kulturore, por, nga ana tjetër, kjo është dhe rruga e vetme e ç’feudalizimit nga pushtetet e hierarkive të vjetra.

Vetamerikanizimi i emigrantëve të SHBA-ve mund të kundrohet si një model universal dhe prototip i amerikanizimit të suksesshëm të të gjithë botës. Konkluzioni: Mos ndoshta Europa nuk duhet t’i kundërvihet Amerikës? Mos ndoshta Evropa duhet të bëhet edhe më shumë amerikane, që të mund të mbërrij të bëhet “edhe më evropiane”?

start