Një amerikan në oborrin e Ali Pashës

Udhëtimet të profesorit të Harvardit, George Ticknor dhe takimi me Ali Pashë Tepelenën
Historia e rrallë e mardhënieve të Luanit të Epirit me kontinentin e ri

Auron Tare

Kur Lordi Bajron dhe miku i tij i udhëtimeve, Hobhouse, i dhanë lamtumirën rojeve shqiptare atë pranverë të 1810-ës, ata nuk mund të mendonin kurrë se si udhëtimi i tyre në Shqipëri dhe Greqi do të influenconte një numër të madh personalitetesh evropiane të shek. të 19, të cilët do të donin të ndiqnin gjurmët e tyre. Është e vërtetë se territoret shqiptare të asaj kohe ishin vizituar nga disa evropianë, si agjenti i shërbimeve sekrete britanike, William Martin Leake, apo konsulli i Francës Pouqueville, por askush deri më atëherë nuk kishte shkruar me aq vërtetësi dhe madhështi mbi këto vise malore të ashpra. Lordi Bajron dhe miku i tij, Hobhouse, jo vetëm kishin udhëtuar në rrugët dhe shtigjet e vështira, shpesh të sulmuara nga banda hajdutësh që plaçkitnin udhëtarët, por kishin mundur të çanin midis malesh të egra për t’u futur në territoret e thella të viseve shqiptare për të takuar pashain e famshëm të Tepelenës. Ali Pasha, një figurë sa kontraverse aq edhe ekzotike për shumë personazhe të asaj kohe, falë edhe vargjeve të pavdekshme të Bajronit, do të kthehej në një pikë referimi për këdo që do të kërkonte të eksploronte viset që kontrolloheshin nga pashai shqiptar. Megjithëse disa figura interesante të shek. të 19 vizituan oborrin e pashait shqiptar, shumë pak prej tyre kanë mundur të hedhin në letër, në mënyrë aq brilante, bukurinë e natyrës dhe karakterin e njerëzve; të gjitha këto me një sy aq të qartë dhe mendje aq kritike sa Bajroni dhe Hobhouse. Publikimi i Këngës së Parë të “Child Harold Piligrimage” në Londër, pas kthimit të Bajronit në Angli jo vetëm bëri të famshëm poetin anglez, por për herë të parë një publik i gjerë kishte mundësi të lexonte mbi viset dhe banorët e një vendi, i cili nuk njihej më parë nga askush. Shqiptarët dhe Shqipëria, e panjohur deri më atëherë për publikun evropian, papritmas gjeti bardin e saj, i cili i shkroi me plot dashur, duke krijuar kështu një lloj kurioziteti dhe kërshërie për të gjithë ata që do të udhëtonin në këto vise. Dhe kështu, në gjurmët e një poeti, i cili arriti të frymëzonte disa breza me radhë një numër udhëtarësh, artistësh, agjentësh e aventurierësh filluan të arrinin në oborrin e pashait, i cili kishte frymëzuar “Poetin Gjeni” Lord Bajron. Është i njohur fakti se gjithkush që shkruan për periudhën e udhëtimeve të evropianëve në territoret e Greqisë, Shqipërisë dhe Maqedonisë në shek. e 19 ka në qendër të vëmendjes figurën dominante të Lordit Bajron. Megjithatë duhet thënë se ai nuk është i vetmi “I çmendur i Levantit”, siç do ta quante ai shpesh duke qeshur figurën e tij dhe të bashkudhëtarëve që ndeshte në këto anë. Megjithëse udhëtimet në Turqi e Greqi ishin penguar për një farë kohe, për shkak të luftërave evropiane të Napoleonit, falë këmbënguljes së një shoqërie të rinjsh aristokratë të quajtur “Shoqëria Diletanti”, një numër arkitektësh, arkeologësh, shkrimtarësh e aventurierësh ndërmorën udhëtime në këto territore, me synim studimin e monumenteve antike, popujve kulturës dhe traditave të këtyre vendeve. Një grup “të çmendurish levantinë”, po aq entuziastë e po aq këmbëngulës sa Bajroni, do ndiqnin gjurmët e tij nëpër Athinë në shtëpinë e motrave Makri, në monumentet antike të Nicopolis apo do të kërkonin që të takonin personazhin enigmatik të Ali Pashë Tepelenës, i cili tashmë, falë poemës “Child Harold Piligrimage” (që kishte shitur 20 mijë kopje në një ditë) ishte një nga figurat më të njohura në qarqet intelektuale evropiane. Megjithëse është shkruar shumë mbi udhëtimin e Lordit Bajron në Shqipëri, deri më sot nuk njihet aspak interesimi i tij i madh, pasi u kthye në Angli për çështjet që kishin të bënin me Shqipërinë apo me “mikun tonë të dashur”, siç shkruan ai për Aliun. Një sërë letrash të shkruara prej tij nga Londra apo Venecia, tregojnë qartë se poeti i madh jo vetëm vazhdonte të interesohej për lajme nga Shqipëria, por me sa duket qartë ai ka pasur një korrespondencë të vazhdueshme me Ali Pashë Tepelenën, deri në ditët e fundit të jetës së pashait. Sigurisht, nevojitet një studim më i plotë për të pasur një ide të qartë mbi këtë korrespondencë, por nga letrat që janë në dispozicionin tonë kohët e fundit nga arkiva personale të pasardhësve të poetit, sjellim fakte shumë interesante dhe duket qartë se Lordi Bajron dhe Ali Pasha kanë pasur një korrespondencë të vazhdueshme. Një fakt ky që për herë të parë vjen në vëmendjen e studiuesve shqiptarë, të interesuar për atë periudhë. Interesimi i Bajronit, për personat që ai takoi në udhëtimin e tij në Shqipëri dhe Greqi, të habit për nga detajet të cilat janë edhe për gjëra nga më të thjeshta. Bajroni kërkon të dijë jo vetëm për pashain e famshëm, por edhe për rojën e tij personale, Vasili, dhe marrëdhëniet e tij me një prej kushërirave të motrave Macri, Dudu Roque, përkthyesin që ju dha në Janinë, Andreas Zantachi, si dhe për myslimanin Dervish Tahiri, një tjetër roje i tij nga viset shqiptare. “Dje mora një letër nga Ali Pasha, dërguar me dr. Holland,- Bajroni i shkruan mikut të tij Tomas Moore- i cili sapo është kthyer nga Shqipëria. Letra është në latinisht dhe fillon me “Excellentissime, nec non Carissime” dhe mbaron me përshkrimin e një arme që dëshiron të bëhet për të. Është nënshkruar Ali Veziri. Si mendon çka bërë gjithë këtë kohë? Holland më thotë se pranverën e kaluar ai mori një qytet kundërshtar, i cili para 42 vjetësh i kishin turpëruar nënën dhe motrën. Ai e mori qytetin, zgjodhi të mbijetuarit rreth 600 vetë dhe i vrau të gjithë përpara tij. Megjithatë ai i kurseu të tjerët dhe e kontrolloi veten më shumë se çdo të bëja unë.
Këto ishin të rejat për mikun tonë të dashur.
8 shtator 1813, Bajroni
Megjithatë, në korrespondencën midis Bajronit dhe Ali Pashës që na është vënë në dispozicion, përmendet një fakt jashtëzakonisht shumë interesant, i cili tregon për përmasat që fama e Ali Pashës kishte marrë tashmë pas botimit të “Child Harold Pilgrimage”. George Ticknor, një profesor amerikan i Harvardit, themelues i librarisë së parë të Bostonit, mik i një sërë personalitetesh amerikane, përfshirë edhe Tomas Jefersonin, i cili udhëtonte nëpër Evropë, kërkon një takim privat me Bajron gjatë vizitës së tij në Angli. Takimi, sipas informacionit që disponojmë midis prof. Ticknor dhe Bajronit, është kryer në Londër, në prani edhe të mikut të Ticknor, Edward Everett, presidenti i ardhshëm i Harvardit, më 23 qershor 1815 dhe tema e bisedës ka qenë Ali Pasha dhe udhëtimet e Bajronit në viset shqiptare. Në dorëshkrimet e botuara nga George Ticknor është edhe një përshkrim i takimit të tij me Bajronin, ku ndër të tjera ai shkruan: “Ai më tregoi detaje të shumta mbi historinë, ndjenjat, mendimet dhe impresionet e vështirësitë nën të cilat shkroi ‘Child Harold”. Me sa duket profesori i Harvardit, i frymëzuar nga “Child Harold” kishte ndërmend të udhëtonte për në Shqipëri dhe për këtë arsye i ka kërkuar Bajronit jo vetëm të dinte për figurën e Pashait tepelenas, por edhe një letër rekomandimi të firmosur nga Bajroni. Bajroni, me ç’kuptohet, e ka mbështetur këtë udhëtim, pasi në dorë ne kemi një letër të shkruar prej tij, drejtuar Aliut, ku i flet për vizitën e udhëtarit shumë të rrallë nga Amerika e largët, për të cilën nuk dimë nëse Aliu kishte njohuri apo jo. Kjo letër mban datën e 25 qershor 1815 dhe është shkruar vetëm një javë mbas betejës së famshme të Vaterlosë. “Vezir – Jam i nderuar nga letra e Lartësisë Suaj dërguar me dr. Holland. Jam i lumtur të dëgjoj për shëndetin dhe mirëqenien Tuaj - shpresoj se do të vazhdojë për shumë vjet. Një xhentëlmen amerikan (z. Ticknor) më ka premtuar se do t’ju sjellë një dhuratë nga unë për Shkëlqesinë Tuaj, një armë shumë të veçantë (përdorimin e së cilës ai do t’ua bëjë të ditur), të cilën do të isha shumë i nderuar nëse Ju do ta pranonit. –Shpresoj se një ditë do të mund përsëri të vizitoj Shqipërinë - një vend – për të cilin kujtimet e përkujdesjes për të huajt që Ju tregoni, janë shumë të dashura për mua.
Me respektin më të madh mbetem shërbëtori i Juaj Bajron
25 qershor 1815
Deri më tani, nga studimi i letrave të Bajronit nuk kemi një ide të qartë, nëse prof. George Ticknor e ka ndërmarrë udhëtimin e tij nëpër viset shqiptare. I pajisur me rekomandime të shkëlqyeshme dhe me dhuratën e veçantë që Bajroni i dërgonte Ali Pashës, duket se ky udhëtim do të ishte shumë i mundshëm për profesorin amerikan, megjithatë deri më tani nga dokumentet që disponojmë nuk kemi fakte të mjaftueshme se Profesori i Harvardit e ka takuar pashain plak të Janinës. Studimi i mëtejshëm i letrave dhe i korrespondencës së prof. Ticknor do të na sjellë një informacion më të detajuar për të mësuar nëse ai e ndërmori udhëtimin e tij nëpër malet shqiptare për të takuar mikun e Bajronit, pashain tepelenas. Megjithatë, për herë të parë ne biem në gjurmët e një fakti mjaft interesant për figurën e këtij shqiptari të famshëm, i cili me sa duket kishte tërhequr edhe interesin e personaliteteve amerikane, ndërmjet të cilëve prof. Ticknor, Everett dhe Joseph Coolidge, dhëndri i ardhshëm i presidentit amerikan, Thomas Jeffersonit. Deri më tani informacioni që kemi është mjaft i pakët, për të kuptuar qartë përse studiuesi i Harvard dëshironte të takonte pashain shqiptar. Megjithatë, nëse do të marrim parasysh se emri i Bajronit ishte i njohur në sallonet aristokrate amerikane dhe poezitë e tij lexoheshin nga një numër i konsiderueshëm lexuesish, mund të themi me bindje se figura e Aliut ishte një figurë e njohur midis inteligjencës amerikane. Sigurisht, deri më tani nuk kemi asnjë fakt për të mbështetur këtë hipotezë, por nëse do të kemi parasysh se në takimin e prof. Ticknor në Londër me poetin anglez, tema e bisedës ka qenë Ali Pasha, atëherë mund të themi se kjo hipotezë nuk është pa baza. Udhëtimi i Bajronit në Shqipëri, sigurisht kishte një rëndësi shumë të madhe për kohën, pasi botimet e poetit anglez sollën njohjen e këtij vendi të mbyllur për udhëtarët e huaj, por edhe për publikun evropian. Megjithatë, për herë të parë ne mësojmë se Shqipëria dhe emri i Ali Pashë Tepelenës kishte kaluar oqeanin, duke u bërë një objekt diskutimesh në sallonet letrare të elitës aristokrate amerikane.
George Ticknor
Profesori i parë në Universitetin e Harvardit për gjuhët moderne. Shkrimtar, bashkëthemelues i bibliotekës së parë publike të Bostonit. Ai studioi në Kolegjin e Dartmouth dhe u specializua në gjuhët latine dhe greke të vjetër, ku mësues kishte pastorin John Gardiner i Trinity Church. Pasi bëri disa klasë në Universitetin e Masachuset për Magjistraturë, ai vendosi të udhëtojë në Evropë, për të marrë një edukim më të mirë se ai që mund të gjente në Amerikë. Me rënien e Napoleonit më 1815-ën, kontinenti evropian ishte i hapur përsëri, për ata që dëshironin të lëviznin lirisht nëpër shtetet evropiane. Së bashku me mikun e tij nga Bostoni, i cili do të bëhej më vonë një prej oratorëve më të famshëm të Amerikës, Edward Everett, u regjistruan në Universitetin e Gottingenit, ku ai qëndroi për gati dy vjet. Biblioteka e pasur e këtij Universiteti, si dhe influenca e librit të Madam de Stael De l’Allemagne mbi epërsinë e filozofisë dhe literaturës gjermane, me sa duket kanë luajtur një rëndësi të madhe në vendimin e Ticknor për t’u vendosur në Gottingen. Megjithatë, përpara se Ticknor të ndërmerrte udhëtimin e tij evropian, ai takoi presidentin amerikan, Madison, si dhe shkoi në fermën e Monticelos, ku Tomas Jefersoni i shkroi disa letra prezantimi për një numër miqsh me influencë në qarqet evropiane. I pajisur me letrat dhe kontakte nga këta dy personalitete amerikane, kur Ticknor arriti në Paris, ai u prit si një përfaqësues i ri i republikanizmit amerikan, nga qarqet liberale evropiane. Madame de Stawl, megjithëse shumë e sëmurë, dëshironte ta takonte patjetër këtë amerikan të ri dhe ndër të tjera, në një shkrim të botuar mbi këtë takim shkruante për Ticknor dhe idetë që vinin me të nga përtej oqeanit. “Ju jeni avangarda e racës humane, ju do të jeni e ardhmja e botës”. Për dy vjet me radhë, Ticknor udhëtoi nëpër Evropë, ku takoi një numër të madh shkencëtarësh, historianësh, shkrimtarësh dhe persona të tjerë me influencë. Gjatë qëndrimit të tij në Evropë, Kolegji i Harvardit i ofroi atij katedrën e gjuhëve franceze dhe spanjolle. Ticknor qëndroi për një kohë të gjatë në krye të kësaj katedre dhe kur më në fund dha dorëheqjen në vitin 1835, u zëvendësua nga poeti i famshëm, Henry Longfellow. Një studiues skrupuloz, ai vazhdoi të jepte leksione mbi Danten dhe Shekspirin, si dhe lëndët e tij të preferuara spanjisht dhe frëngjisht. Vila e tij elegante në Boston u shndërrua në një sallon të rëndësishëm të kulturës evropiane, ku ai jetonte si një aristokrat i vërtetë. Gjatë gjithë aktivitetit të tij studiues, ai mbajti një korrespondencë të vazhdueshme me një numër të madh intelektualësh dhe aristokratësh evropianë, të cilët kishin interesa intelektuale të përbashkëta. Për një kohë të gjatë ai punoi për të përgatitur vëllimin voluminoz “Historia e Letërsisë Spanjolle”, si dhe një studim mbi arkivat evropiane të literaturës. Megjithëse u largua nga aktiviteti i Kolegjit të Harvardit, Ticknor ishte gjithnjë prezent në të gjitha çështjet që kishte kjo shkollë, e cila në të ardhmen u kthye në një prej universiteteve më të rëndësishme në botë.
Tirana Observer