INTERVISTA PER DHJETORIN '90 Kryeministri Sali Berisha qe drejton edhe Partine Demokratike, rrefehet per here te pare me detaje per ngjarjet e 20 viteve me pare kur u shemb diktatura dhe nisi pluralizmi politik.
Tregon si beri puc brenda pushtetit Ramiz Alia dhe si drejtuesi i fundit komunist nisi nje terror ne rruget e Tiranes. Tregon pse ne vitin 1970 vendosi te futej ne Partine Komuniste kur pa se Shqiperia kishte nisur nje hapje ndaj Perendimit. Si u zgjodh Sekretar Partie dhe si u shkarkua ne mungese pak muaj me pas. Shpjegon se nuk ka qene kurre mjek i Enver Hoxhes dhe as Byrose Politike, duke pohuar se vete nuk kishte pranuar dhe si, pas arsyetimit qe beri, nuk pesoi asgje. Ndalet ne vitin 1984 kur nisi ajo qe mund te quhej disidenca antikomuniste dhe pse beson se nje vit me pas, qytetaret shqiptare e priten me gezim vdekjen e Enver Hoxhes. Dhe pse humbi cdo shprese se Ramiz Alia, do te mund te bente qofte dhe ndryshimet me minimale. Pse e quan Ramiz Aline nje genjeshtar dhe mashtrues ordiner. Dhe pse e akuzonin se ishte i lidhur me CIA-n. Zoti Berisha, kane kaluar pothuajse 20 vjet qe nga viti 1990, nga dita qe ju vendoset te hiqni dore nga profesioni i mjekut qe e ushtronit prej pothuajse 20-vjetesh, per t'iu kushtuar nje pasioni dhe profesioni te ri, politikes. Tani qe profesioni i ri eshte bere po aq i vjeter sa ai i pari - thuajse 20 vjet, a jeni penduar per kete ndryshim ne jeten tuaj? Se pari, dua te falenderoj per vendin qe perzgjodhe per kete interviste. Erdha me emocion te vertete, sepse pas 20-vjetesh, rruga per ne kete shesh eshte e gjate vite drite. Sot, pas 20 vjetesh, jam 20 here i lumtur qe perjetova dhe luajta ate rol qe munda te luaj ne vitin me percaktues te historise kombetare te shqiptareve, pas pavaresise se ketij vendi ne vitin 1990. Une kam qene nje studiues, i cili per rastesi dhe per nje kompleks rrethanash, kisha filluar studimet dhe kerkimet shkencore dhe ne dy vitet e fundit te Fakultetit te Mjekesise, kisha arritur te botoj ne mbare boten studime origjinale qe dhe sot qendrojne si reference. Si ne dy vitet e fundit? Ne dy vitet e fundit te fakultetit si student? Po, si student. Une kam pasur nje profesor te apasionuar shume pas shkencave, qe e rikujtoj cdo dite pothuajse. Dhe ky ka qene profesor Bajram Preza, i cili ne rrethet shkencore te studenteve, organizonte dhe ishte jashtezakonisht i perkushtuar. Studentet qe gruponte ne keto rrethe, i trajtonte absolutisht si anetare te familjes se tij, si djemte e tij, vajzat e tij dhe ne menyren me serioze punonte bashke me ta. Ngjallte tek ata dhe tek une, nje deshire shume te madhe per kerkimin shkencor. Dhe une kete deshire, kete pasion, kete metodike e vazhdova pastaj edhe ne fushen qe kalova me pas ne Kardiologji. Studimet origjinale i kam bere ne fushen e hemodinamikes. Une isha ne 20 e ca vite, ne qemtim te te vertetave te ndryshme shkencore, diku - diku te parendesishme, diku - diku origjinale, por ato perbenin nje univers timin dhe ne fund te fundit perbenin nje jete te tere ne qemtim te tyre. Por e braktiset kete profesion? Po. E braktisa sepse gradualisht tek une, u konsolidua nje vetedije e thelle se te vertetat per te cilat une sakrifikoja, qemtoja, qe i perkushtoja jo me pak se 16 deri 18 ore ne dite, ishin ne nje rend me depror se sa disa te verteta te tjera te medha. Dhe keto te drejta te verteta te medha, ishin lirite dhe te drejtat e mia, ishin lirite dhe te drejtat e individit te cilat perbenin ne vetvete thelbin e dinjitetit qe mungonte. Ky ka qene shkaku themelor pse une vendosa para viteve '90, qe t'u perkushtohem ketyre te vertetave te tjera qe ishin me eprore, me te rendesishme. Te beja ate qe nuk kisha bere, te dilja nga konformizmi im intelektual. Kur ndodhi kjo ndjesi tek ju? Ju ishit komunist ne ate kohe. Kur u anetaresuat ne Partine Komuniste? Une jam anetaresuar ne Partine Komuniste, ne vitin 1970. Ka pasur dy arsye. Arsyeja e pare, eshte sepse u ndikova ne menyre shume thelbesore nga pushtimi i Cekise. E perjetova ate me nje dhimbje dhe nje emocion te paimagjinueshem, sepse Dubceku ngjalli shprese ne te gjithe boten komuniste. Ajo qe u quajt pranvera e Prages. Nje nate, nje ushtri prej 300. 000 trupash, tanke e te gjitha mjetet, pushtoi nje vend qe tentoi te dilte ne liri ose te pakten keshtu besonim. Ishte shume e perhapur ideja, se pas Cekise do te ishte Shqiperia. Gje per te cilen une isha shume i vendosur si qytetar te qendroja ne ate pozicion qe duhet te qendroje cdo qytetar ne rastin e nje pushtimi kombetar. Se dyti, e verteta eshte, qe ne Shqiperi filloi nje hapje. Ne cilin vit? Kane qene besoj vitet 1969-1972, vite ne te cilat ne Shqiperi filluan te jepen filma italiane si filmi "Me fal" apo dhe filma te tjere. Ju patet shprese se do te ndryshonte? Po, shume shprese, une mjaft njehere. Kisha shprese se kishte filluar te jepej muzike qe nuk lejohej. Pra ju menduat nje liberalizim i Partise se Punes qe ishte ne pushtet, apo nje permbysje e saj? Jo, nje permbysje ne asnje menyre, por mendoja se po shkojme drejt hapjes. Meqenese ne kishim dale nga sfera ruse, mendoja se do te ecnim drejt Perendimit. Keto filma qe shfaqeshin, keto kenge qe jepeshin, "Mami blu", Tom Xhons ose kengetare te tjere. Tom Xhons kishte filluar te jepej ne ate kohe ne Shqiperi? Denis Rusos po nje here, me "Mami blu". Pra, mendova se ne po ecim tashme drejt perendimit. Ne te vertete, ne shkuam edhe me mbrapa. Filluan plenumet, me radhe, ekzekutimet, spastrimet masive, ecja drejt revolucionit kulturor kinez, u shfaqen me te gjithe shemtine e tij format e ketij revolucioni ne Shqiperi dhe ky ishte fundi i besimit tim se do te mund te kishim ndryshime. Po ju ne ate kohe keni qene Sekretar Partie dhe vazhduat te jeni deri ne vitet 1990, apo jo zoti Berisha? Sekretar Partie kam qene gjithsej absolutisht jo me shume se 3-5 muaj, me sa mbaj mend. Ne cilin vit? Ne vitin 1978 nga fundi dhe fillimi i vitit 1979. Detyre nga e cila me shkarkuan ne mungese. Eshte thene se keni qene deri ne vitin 1990 Sekretar Partie? Absolutisht jo. Kjo eshte nje genjeshter. Jane thene shume gjera, se kam qene shume vite, se kam kuruar Enver Hoxhen.... Po ne fakt, keni qene apo jo pjese e grupit qe kuronin drejtuesit komuniste te kohes? Une kam qene cdo dite dhe cdo vit, pedagog ne Universitetin Shteteror te Tiranes. Nuk kam qene, asnje dite, mjek i emeruar ne kliniken e udheheqjes. Kam qene konsulent per te gjitha kategorite e njerezve, pervec Enver Hoxhes, duke perfshire nga te burgosurit, politike apo ordinere ne spitalin e burgut kur kishte nevoje, deri tek anetaret e Byrose Politike. Dua te theksoj se nuk kam qene mjek i emeruar i Byrose Politike sepse nuk kam pranuar. Nuk keni pranuar, apo nuk ju eshte ofruar? Nuk kam pranuar. Perse nuk keni pranuar? Nuk kam pranuar, sepse une kam dashur shume profesionin e mjekut dhe ajo ishte nje transformim tjeter. Une kisha shoket e mi, te cilet punonin aty dhe ata ne disa aspekte humbisnin shume. Ju eshte ofruar te ishit mjek ne kliniken speciale apo mjek personal i Enver Hoxhes? Nuk me eshte ofruar kurre te jem mjek personal i Enver Hoxhes, nuk me eshte kerkuar kurre qe te vizitoj Enver Hoxhen dhe as te kontribuoj ne problematiken e tij shendetesore. Ka pasur kritere shume strikte Enver Hoxha ne ata qe perzgjidhte, dhe une nuk perfshihesha, nuk plotesoja kriteret. Cfare kriteri nuk plotesonit? Kriteret qe me pengonin, ishin komplekse ne fakt. Kishin te benin me disa standarde te tij ne lidhje me jashte, ose me pozicionin gjeografik te shtepise sime, ne Tropoje. Por une kisha miq, pothuajse te gjithe ekipin qe e trajtonte ate. Pra une refuzova qe te isha mjek ne organiken e tij speciale. Nuk pesova asgje c'eshte e verteta, bera shpjegimet e mia se nuk dua pasi jam shume i lidhur me sherbimin tim ne spital. Kam qene pese muaj, keshtu Sekretar Partie dhe u shkarkova ne mungese. Isha ne Paris kur me zevendesuan. Eshte e njohur kjo, eshte me procesverbal. Nje berber perpara se te nisem, i ra me grusht portretit te Enver Hoxhes te vendosur nen nje xham. Kjo u mor vesh. U kerkua qe te behej mbledhja. Beme nje mbledhje se bashku me te tjeret qe drejtonin, vendosem te themi se ky e beri kete akt, sepse i kishte syzet +11 dhe nuk pa se ke kishte nen xham. Kjo nuk u pelqye, me sa duket. Nese nuk do te ishte ky motiv ai do te pesonte perkusione. Ne fakt ai nuk pesoi probleme, por mua me zevendesuan. Ka pasur komente se gjate kesaj kohe, ose pas kesaj kohe, ju keni ndikuar ne largimin ose internimin e disa kolegeve tuaj? Ne menyren me kategorike, kurre. Asnjehere s'kam ndikuar, asnjehere nuk me eshte kerkuar dhe nuk kam dhene kurre mendim. Kjo eshte nje shpifje e mirefillte sepse nuk kane guxuar kurre te thone nje emer dhe e di pse nuk guxojne, se eshte zero. Rikthehemi tek zhvillimet e para viteve '90. Ju keni deklaruar ne nje interviste ne 2004-en, qe ne vitin 1989, ju kishit vendosur t'i perkushtoheni asaj qe mund te quhet disidenca antikomuniste. Si mund ta benit kete? Sepse ne Shqiperi nuk kishte disidente dhe nuk lejohej disidenca? Ne Shqiperi nuk lejohej disidenca. Kisha vendosur te ecja ne rrugen time i sigurt qe une do te shkoja drejt veprimeve te diktatures ndaj meje. Por doja te beja sa me evident qendrimet e mia. I dinit konsekuencat e diktatures ndaj jush? Absolutisht. Ku do t'i benit keto qendrime evidente? Do t'i beja publike ne media. Kisha filluar ne mbledhje te Bashkimeve Profesionale por edhe ne mbledhje te tjera qe une te shprehja mendimet e mia. Nuk eshte se ishin gjera shume te medha, por edhe ato i censuruan. Por vendimi im ishte perfundimtar, une do te beja ate qe s'kisha bere. Ju e kishit njohur Ramiz Aline ne ate kohe? Po. Personalisht? Po, personalisht. Kishit shpresa se pas vdekjes se Enver Hoxhes, ai do te ndryshonte? Fillimisht pas vdekjes se Hoxhes kisha iluzione. Vdekja e tij eshte pritur me gezim ne teresi. Mos shih histerizmin qe u ngjall nga vdekja. Por kam bindjen me te thelle, se qytetaret shqiptare e priten me gezim vdekjen e Enver Hoxhes. Sigurisht qe une besova se Ramiz Alia, do te ndermerrte nje kurs ndryshimesh. Por ama, kam qene nga te paret qe hoqa dore perfundimisht nga ky vendim, per dy arsye. Se pari, nje mikun tim Spiro Deden, e ngarkuan qe te shkruante biografine e Enverit. Nje liber, per biografine e Enverit. Spiro ishte publicist, punonte ne Institutin e Studimeve Marksiste Leniniste dhe mjaft i afert me Enver Hoxhen, ne redaktimin e veprave te tij dhe keshtu qe filloi punen. Por, me Spiron une flisja hapur dhe kur vdiq Enver Hoxha, agjencite e huaja kane mbajtur qendrimin me te shkelqyer. Dmth, e damkosen, perdoren te gjithe epitetet qe ai meritonte. Spiro u trondit nga keto komente. Megjithate i ngarkuan te bente biografine. Pas disa kohesh, e takoj dhe i them, Spiro si po te ecen? Jo tha, iku nuk e kam me une. Kush e ka? E mori shoku Ramiz tha ai, qe ta shkruaje vete. Epo thashe me vete, ky paska ndryshuar. Ne njevjetorin, qe ishte fundi i iluzionit tim, shoh Ramiz Aline tek varri i Enver Hoxhes, te ulet dhe te puthe mermerin. Une kisha nje mik timin, Mehmet Elezin dhe i them Mehmet, ky eshte totalisht ne kontroll. Se qarkullonte nje ide se ishte teresisht ne kontrollin e Nexhije Hoxhes. Ismail Kadare e zhvillonte edhe me tej kete ide, qe ishte ne kontrollin e Nexhmijes dhe se Nexhmija i kishte nje kasete. Une pas atij momenti, kam hequr cdo lloj besimi se Ramiz Alia, do te mund te bente qofte dhe ndryshimet me minimale. Perpara takimit tuaj shume te diskutuar dhe komentuar te 9 dhjetorit 1990, kur e kishit takuar per here te pare Ramiz Aline, dhe a kishit biseduar me te? Ramiz Aline, nuk e kisha takuar ndonjehere ne takime pune, por gjate vizitave mjekesore, kur kishe raste te semuresh te tjere, ne spital apo klinike dhe e njihja. Dhe cila ishte pershtypja qe kishit krijuar per te nga takimet? Takimet i pata para asaj ngjarjes, qe pashe se puthi varrin e Enver Hoxhes dhe krijova pershtypjen e nje genjeshtari. Ky Ramiz Alia, ne karrieren e tij politike, kishte mbijetuar nepermjet makinacionit dhe genjeshtres. Ai ishte numri nje i regjimit, perse duhet te genjente? Numri nje ishte Nexhmija, nuk ishte ai. Problemi eshte se ai ishte vendosur ne numrin nje. Eshte reale kjo, apo nje legjende? Absolutisht reale. Ai zhduku, te gjithe zonen e pare operative me ndihmen e Nexhmijes, sepse Enveri ishte debilosur. Nuk mund te them se Enveri kishte kapacitete intelektuale qe te merrte vendime. Zhdukjen, per te cilen nuk kisha asnje lloj keqardhje, sepse nuk mund te kishte keqardhje per zhdukjen e Mehmet Shehut, per ate qendrim mizor. Perkundrazi ndjeje nje lehtesim sepse po rrallohej oborri i tyre. Por ne kete kontekst Ramiz Alia, ishte nje mashtrues ordiner ne cdo gje. Ai pati nje beteje te brendshme me te gjithe, me Mehmet Shehun, me Kadri Azbiun e te tjere, qe te gjithe u likuiduan. Vetem e vetem, per t'i hapur oborrin. Po keshtu u veprua edhe me Llambi Zicishtin, qe per hir te vertetes ishte nje intelektual pozitiv, une e kam pasur edhe dekan edhe minister. Ai ne asnje rast, nuk deshmoi malinjitet ndaj nesh te ate periudhe, por u perpoq qe te mund te punonim ne kushte optimale. Ramizi e ekzekutoi me akuzen me monstruoze, se ishte agjent i CIA-s sepse takoi nje profesor te Skender Shehut ne plazh. Ramiz Alia, ishte per mua nje njeri qe po ekzekutonte njerez per te cilet une personalisht nuk kisha asnje lloj keqardhje, pervec Llambi Zicishtin. A eshte e vertete qe Ramiz Alia, ashtu si ju, vinte nga Tropoja? Ramizi eshte nje person qe ka frike te thote origjinen e tij. Kur po shkonte afer majes, Nexhijes, se Nexhmija ishte maja, u perpoq te gjente origjinen. Shkoi ne Tropoje, mirepo fshati i tij eshte karshi shtepise sime. Shkonte ne Kasaj ne lagjen Aliaj, se eshte nje lagje aty. Njerezit e mi, me thane se keta u shperngulen nga Kasaj, me duket per arsye gjaku, per ne Gjakove, e nga aty shkuan ne Shkoder. Ky guxoi me se fundi te kerkoje rrenjet e tij, qe nuk i gjeti. Ndaj une nuk mund te them, nese eshte nga Kasaj apo nga Shkodra. Ne vitet '90 nderkohe qe kishin ndodhur ndryshimet ne te gjithe Evropen Lindore, edhe ne Shqiperi kishin filluar akte konkrete, qe nuk ishin guxuar te ndermerreshin deri ne ate kohe kunder regjimit. Demonstrata e 14 janarit per te rrezuar bustin e Stalinit ne Shkoder, demonstrata ne mars ne Kavaje, demonstrata e 28 janarit e heshtjes ne Tirane, nje seri levizjesh ne momentin dhe vete Partia e Punes kishte marre disa masa liberalizuese si heqja e nenit agjitacion dhe propagande. Por nderkohe ju keni botuar tre artikuj, nje ne gazeten "Drita", nje tek "Bashkimi", dhe me pas ne "Zerin e Popullit", ku shfaqeni cuditerisht se bashku me Fatos Nanon ne nje interviste te perbashket. Perse i shkruajtet artikujt ne dy gazetat e para? Kush ju shtyu? Vetja ime. Mbrojta pikepamjet e mia. Vite me pare, une kisha vendosur te ecja ne rrugen time, te beja ate qe nuk kisha bere. Ne kete kontekst, shume i vemendshem i zhvillimeve ne boten ish-komuniste dhe ndiqja te gjithe evolucionin. I bindur se kurre ndonjehere nuk do te shoh nje dite liri. Nga ana tjeter, i vendosur qe kurre te mos largohem nga ky vend edhe pse kisha shume mundesi. Ne shkrimin tim te pare, kerkoja dhe sulmoja te parin izolimin. Deklaroja aty, se izolimi u sherben pseudopatrioteve per te ruajtur privilegjet, kurse per kombi, izolimi con drejt shkretetimit dhe psikozes. Ngrihem kunder izolimit. Se dyti, po ne ate shkrim, me poshte theksoj se lokomotive e debatit duhet te jete liria e mendimit. Ajo eshte e drejta dhe elementi me elementar i lirive dhe te drejtave te njeriut. Se treti, ngre zerin per informimin. E drejta per informimin, eshte e drejte per te verteten. Dhe e katerta, analizoj pasojat e autocensures, e sekretimit te mendimit, nga intelektuale. Shkrimi im ka nje bosht, trajton keto kater ceshtje dhe shpreh nje apel per keto intelektuale. Duke u thene intelektualeve, miqve te mi dhe pedagogeve, se kane profesionin, por thelbi i tij nuk eshte ky, por universi i dijeve teresisht te ndryshme qe i japin atij funksionin social. Ne kete kontekst, une ngrihem kunder censures, vendosjes ne fondin rezerve te te gjitha burimeve qe hynin ne Shqiperi. I tere shkrimi i pare, ishte apel kunder per te dale nga izolimi, per lirine e mendimit, per intelektualet dhe per te drejten e informimit. Ky ishe morali i shkrimit tim te pare. Kishte shume komente ne fakt per shkrimet ne ate kohe, se ishin te shtyra nga drejtuesit komuniste te kohes, per te matur pulsin se deri ku shkonte angazhimi i intelektualeve. Keni pasur ju kerkese nga ndonje strukture per te bere shkrime te tilla? Kurre dhe ne asnje rast. Si u lejuan te botohen atehere? Ne qofte se ka pasur porosi per shkrime, une kete nuk e di dhe nuk mund te them. Por tek une, ne menyre kategorike dhe absolutisht nuk ka pasur kerkese asnje njeri. Ne keto 20 vite, do e kishin nxjerre 20 here, po te kishte porosine me te vogel. Shkrimi im, eshte i kristalte dhe leviz ne keto teza. Nuk e di, mund te kete pasur edhe porosi, se shkrime ka pasur edhe Hamit Beqja dhe ai ishte, ne mos gaboj, anetar forumesh. Por dua te theksoj, edhe ato te cilat, perfliten per porosi, edhe ato kane luajtur nje rol shume te madh pozitiv. Ne kete kontekst, ato kane bere nje sherbim te madh, hapjes se vendit. Ato mbushnin nje hapesire teresisht te vdekur, ku edhe klithma me e vogel, shihej me lupe po ushtonte gjeresisht ne shoqeri. Nje prej korrespondenteve te huaj me te famshem qe mberriti ne ate kohe ne Shqiperi, ishte Misha Gleni i BBC-se. Nje gazetar i madh qe kishte parashikuar dhe luften e Bosnjes ne ate kohe. Ne te njejten kohe, ne nentor te 1990, ju dhe Fatos Nano ishit ftuar te benit nje shkrim apo nje interviste te perbashket ne gazeten Zeri i Popullit. Misha Gleni ka deklaruar se ne korrik 1990, ju ka intervistuar juve ne nje interviste qe ka mbetur ende e panjohur. Po ashtu Elez Biberaj, tha se tentoi te kontaktonte me ju por nuk pati mundesi, se ju nuk kishit telefon ne shtepi ne ate kohe. A ishit perzgjedhur ju, ne menyre befasuese per te qene nje lider i ardhshem ne Shqiperi? Pasi botova shkrimin e pare tek "Drita"qe pati jehone te jashtezakonshme, brenda dhe jashte vendit, shkrimi u botua nga radio "Evropa e Lire" dhe "Le Monde" me shume vleresime, natyrisht, emri im u be i njohur. Ne qershor, ne nje takim qe u organizua, per revisten "Shkenca dhe jeta", ku isha anetar bordi, Petrit Skendi, kryetar bordi dhe ku drejtor ekzekutiv ishte Liljana Hoxha, une ne ate takim, i them Petritit, nese vi une do te shpreh pikepamjet e mia. Ai me thote, mire se te vish dhe shprehi ato. Ne ate takim, une mbajta nje fjale, nuk kemi qene shume, ishim nga 60-70 vete. Sapo une citova pluralizmin, Liljana dhe 2-3 te tjere u ngriten dhe braktisen sallen. Gje e cila ishte shume e pazakonte, sepse ne teresi ajo ishte njeri i sjellshem, miqesor. Me revoltoi akti i saj, por vazhdova fjalen por kjo fjale beri jehone aty. Misha Glen, mos gaboj e kam takuar nepermjet Gramoz Pashkos me te cilin pija kafe. Qe kur njiheshit me Pashkon? Vecanerisht ne vitet 1990, kur Gramozi u be nje zeri me i vertete ne Universitet, nder ato qe perpiqeshin te ngriheshin ne ate kohe kunder regjimit. Ka pasur dhe te tjere, po Gramozi ishte me konsistent nga te gjithe. Une e takova Misha Glenin me te. Me Elez Biberaj, nuk lidhesha dot se nuk kisha telefon, kisha nje te lidhur me centralin e spitalit. Keshtu nuk ishte shume e thjeshte. Pavaresisht nga kjo, une vazhdoja me persistencen absolute, ne qendrimet e mia i vendosur per te bere ate qe nuk kisha bere. Erdhen ambasadat, qe ishte nje moment tjeter deciziv. Cili ishte pozicioni im ne ate kohe? Nuk isha nga ata qe do te hyja ne ambasada, une isha i vendosur qe nuk do te largohesha kurre nga Shqiperia. Kam vuajtur gjithnje nga malli per vendin tim. Por u bene perpjekje te jashtezakonshme qe te me merrnin nje deklarate kunder. Une jo vetem qe se dhashe, por u vura kusht qe une ju jap deklarate me kusht qe ta nxirrni sic e them une. Kusht i cili nuk e pranuan dhe une nuk dhashe asnje deklarate. Jane te shumte intelektualet qe refuzuan te denojne refugjatet qe u larguan. Te flisnin kunder tyre. Pak me pare thate se ne nje mbledhje te "Shkenca dhe Jeta" folet per pluralizmin. Nderkohe ne takimin me intelektualet qe u zhvillua ne 10 gusht te vitit 1990, Ramiz Alia, ka deklaruar qe kur ju ka pyetur ne menyre eksplicite per pluralizmin, jeni shprehur qe jam per pluralizmin e mendimit, jo per pluralizmin politik. . . Absolutisht eshte nje mashtrim. Pas rivendosjes se Murit te Berlinit, pasi nisi me anije ata mijera djem dhe vajza, qe ishin me guximtaret e shoqerise, regjimi dhe Ramiz Alia, mendoi se do te mund te bllokonte proceset demokratike dhe konsideroi se akti i largimi te tyre u legjitimua dhe nga perendimi. Madje mendoj se beri edhe nje vleresim, se beri nje largim te bute sic beri Gjyla Horn me gjermanet lindore, qe i lejoi te kalonin nepermjet territorit te Hungarise dhe gjykoi se u forcua pozita e tij. Pas kesaj, kishin mbetur intelektualet qe kishin bere shkrime. Te tjeret i kishte ne burgje. Ai ne menyre teresisht qellimkeqe, organizon takimin me intelektualet. Me qellimin e vetem qe ti mposhte ata qe kishin mbetur pas largimit te protestuesve. Zerat e vetem dhe pastaj Muri i Berlinit ne Tirane, do te ishte i pacenueshem. Ne kete takim te mbajtur ne mos gaboj ne 12 gusht, une jam ftuar nje dite me pare nga Gezim Halili, qe ishte Instruktor i Komitetit te Partise. Ai me jep nje leter dhe me thote se je i ftuar ne kete takim, ku do te kete 40 intelektuale. Ftesa vinte nga Komiteti i Partise apo nga Ramiz Alia direkt? Jo nga Ramizi. Nga Komiteti i Partise. Lista ishte konsultuar me te sipas jush? Absolutisht. Perzgjedhja ishte e tij. Une kam qene, pak mbrapa dhe takova Besnik Mustafen me Ismail Kadarene tek Hotel Tirana. U thashe qe keshtu ka ndodhur nje ftese. Ismail Kadare me tha, edhe une kam marre ftese. U ndava me ta, shkova ne shtepi, u ula dhe mendova se ky eshte rasti me i shkelqyer per mua per t'ia thene ne fytyre te gjitha. Po nuk ja thate sipas tij? Ia thashe te gjitha. Cdo gje. U ula dhe u pergatita per variantin me te keq. Per variantin qe ai nuk do te na jepte fjalen dhe une do te ngrihesha t'i lexoja nje deklarate 7 faqe me shkrim dore. E kam ende deklaraten. Ne kete deklarate, une do te kerkoja informacionin si te drejten per te verteten. Do te denoja me ashpersine me te madhe, dhunen qe u ushtrua kunder demonstruesve, dhunen policore, do te kerkoja komision hetimor qytetar ne frymen dhe stilin qe kishin bere polaket, per vrasjet qe kishte kryer regjimi. Por mbi te gjitha, do te kerkoja heqjen nga Kushtetuta e Shqiperise, te nenit 3, nen i cili sanksiononte hegjemonine e PPSH-se, si force politike udheheqje ne vend. Pse ishte kjo per mua gjeja me kapitale? Sepse, ishte ky nen ku bazohej e gjithe diktatura. Ky nen bente qe Polonia pluraliste ne parti, sepse Polonia kishte dhe Parti Agrare, qe Kina pluraliste ne parti, se Kina kishte edhe nga 7-8 parti te tjera te regjistruara. Ne Poloni, ulej Partia Fshatare ne krah te Partise Komuniste, ne Kine, ishin disa parti qe uleshin ne krah te Partise Komuniste, por roli hegjemon i bente ato thjesht kukulla te regjimit. Nga e kisha marre une kete, do te thuash ti? Une kete e kisha marre nga Andrey Saharov. E ndiqja Saharovin me shume se cdo njeri tjeter, disident. Njelloj si ai, une nuk vija nga Shkencat politike Ekonomike, as ai nuk vinte nga keto shkenca, por nga Fizika Berthamore. Se dyti, Saharovi nuk largohej nga vendi i tij. Keto dy aspekte e benin ate idhullin tim. Ne nje nga deklaratat e tij, ai i kerkon Gorbacovit, te heqe nga Kushtetuta, nenin 6 qe e bente Partine Socialiste, hegjemone ne kete hapesire. Une pa heqjen e ketij neni, si kushtin themelor te pluralizmit politik, konsideroja heqjen e hegjemonise se Partise se Punes ne Shqiperi. Ne te kundert, nuk do te kishim pluralizem. Une i kerkoj Ramiz Alise, te hiqej ky nen. Po ai ju ka pyetur, jeni per pluralizem dhe ju keni thene, jo nuk e them kete. . . Shume e vertete, sepse ne qofte se shpallej pluralizmi pa u hequr ky nen, ajo ishte gjema jone. Keta kishin filluar tendencen te ecnin ne kete rruge. Keta filluan te shpallin, tu japim nje autonomi me te madhe ketyre organizatave te rinise, gruas, etj. Filloi kjo rryme. Pse nuk ju pergjigjet: Po jemi per pluralizem? Jo, sepse pa e hequr kete, nuk kishte vlere. Duhet te hiqej kjo, roli i udheheqjes qe te gjitha partite te ishin te barabarta. Po te shkojme tek plenumi, cfare beri plenumi? Kete beri, hoqi rolin e udheheqjes. Sepse e vetmja gje qe deshmonte, pluralizmin politik. Ndaj une isha per kete sepse po te thoshte Ramiz Alia po dakord, krijoni parti. Cfare lloj partie te krijoje pa hequr ate nen. Te krijoje parti me rol hegjemon te PPSH-se. Ndaj ajo ishte kerkesa me thelbesore qe u be ne ate takim. Takimin e thirri Ramizin per ta mposhtur. Ismail Kadare thote se Ramiz Alia ka qene shume i ashper ne ate takim? 45 minuta fjale qe mbajti ai ne ate takim, ishte nga me agresivet. E beri qe te thote se cdo gje tjeter, jashte ketij konteksti eshte ne armiqesi te hapur me interesat kombetare me socializmin. Pastaj beri nje pushim. Une isha me Qemal Sakajeven, nje mik timin te perhershem. I them Qemal, ky na paska thirrur per te na bere gjyqin ne ketu, po une do ta lexoj deklaraten se e kam ne cante. U be nje pushim, kafe. Aty i them se po nuk na la me fole, une nuk iki pa e lexuar deklaraten. Kthehemi ne salle, tha Ramizi kush ka ndonje gje. E merr fjalen Muntaz Dhrami. Ai i beri nje fyerje te shkelqyer. I thote, shoku Ramiz, mire, po problemi eshte ketu, se po thone ne qytet se ne Malin me Gropa jane varrosur 50 te rinj. Ai kerceu nga karrigia. Cfare, - tha? Atje, - tha Ramizi, gropa ka, po varre s'ka, - dhe me zor e mori veten. Sigurisht, - i them une, kur informacioni dezinformon, atehere lajmet keshtu dalin. I jap rastin e te riut Basha, qe u qellua nga policia ne hekurat e ambasades gjermane dhe keta thonin se ka marre nje plagosje te lehte. Ne ate takim, ai kthehet me malinjitet dhe thote ti po genjen. Ti tha e di se e mbajten dy dite ne Ambasaden Gjermane ate? Dhe e sollen ata ne kete gjendje. Gjithe spitali e mori vesh. Ngrihet Veli Zogu dhe thote, eshte ashtu sic thote Saliu. Veliu ishte ne kliniken qe e kishin trajtuar. Kjo gradualisht beri qe debati ne cdo minute te tij, ai po e humbiste thelle debatin. Une i them pastaj te denoje dhunen, se eshte nje dhune ndaj nesh. Cdo qytetar qe goditet nga policia eshte nje dhune ne ndergjegjen e gjithsecilit. Jane qendrime te pamerituara, dhe kerkojne, - i them une, - nje komision hetimor qytetar, per zbardhjen e dhunes policore. E di c'bente policia? Policia rrihte njerezit ne stacionet e autobuseve, pa asnje motiv. Sepse mendonin se do te hynin ne ambasadat e huaja. . . Pati nje periudhe terbimi, sepse ai mendonte se do te vendoste perdet. Nderkohe qe marredheniet ne takimin me intelektualet u tensionuan kaq shume, si shpjegohet qe ne fund te nentorit ju u thirret per t'u intervistuar nga "Zeri i Popullit" bashke me Fatos Nanon. Si mund te merret rastesi kjo kur me pas do te ishit ju te dy qe do te drejtonit Shqiperine, duke u alternuar per 15 vjet me radhe? Para se te shkojme aty ka nje moment tjeter. Takimi me intelektualet, per mendimin tim eshte nje moment jashtezakonisht i rendesishem per qendrimet e mepasme. Ramiz Alia, e humbi debatin. Ata intelektuale, nje pjese e te cileve ishte pjese e Komitetit Qendror, asnje prej tyre, nuk sulmuan shoket. Qe te gjithe ne nje menyre ose nje tjeter, i treguan vendin ose duke mbrojtur njeri-tjetrin ose me thumba. Keshtu qe Ramizi, doli teresisht i humbur ne takim. Ramizin e qeveriste teresisht Sofo Lazri. Eshte edhe kjo nje legjende, kam pershtypjen... Absolutisht jo. Per kete kam fakte te pakundershtueshme une. Ramiz Alia e qeveriste Sofo Lazri dhe ai i thote se eshte hapur thashetheme ne Tirane, se te kane mundur intelektualet dhe ai e mori takimin, e qethi e preu dhe botoi nje liber per perdorim te brendshem. Ne liber ai i kishte redaktuar frazat e tij, dhe letrarizuar frazat edhe pse aty foli me nje nivel shume te ulet, pa nivel fare mund te them. Une marr vesh botimin e tij ne diten e enjte, ne shtator. Vjen me thote Mehmet Elezi, se ai ka bere nje liber dhe aty kuptohet qarte se ti je i fokusuar per te ndermarre masa kunder teje. Per mua nuk kishte ndonje gje te re ne ate mes por kisha derdhur ne plumb, shkrimin qe do te botoja ne gazeten "Bashkimi". Shkrim ne te cilin une ndermerrja nje sulm frontal kunder burokracise dhe nomenklatures. Aty argumentoj pse eshte jetime demokracia ne Shqiperi. E lidh gjeresisht me Kosoven. Nje nga kerkesat e mia eshte qe demokracia per Kosoven eshte jetike, per diasporen eshte jetike, per Shqiperine po e po. Aty trajtoj, pse kundershtohet, kush jane kategorite qe e kundershtojne. Shkrimi ishte qe une e kisha rishkruar 12 here per te perllogaritur cdo presje. I them Qemalit Sakajeves, Kryeredaktorit te gazetes, se ai kishte familje me te gjere se time, e kishte me te veshtire per ta mbajtur, qe hiqe po pati probleme. Ai me thote une ate shkrim e heq vetem po qe se ti do. Sa per veten time, nuk i leviz nje fjale. Une i them, se deshire kam te botohet por ti them keto qe te mos kesh pasoja. Jo tha se heq. Dhe nuk e hoqi. Shkrimi doli diten e hene. Ishte e vetmja gazete qe botohej. Ne 8 e 30 te mengjesit, Qemalin e therret Sofo Lazri dhe i thote ai shkrim eshte shkruar pertej oqeanit, bene 3 ore debat se une isha agjent i CIA-s. Kishit ndonje lidhje nderkohe? E vetmja lidhje qe ishte, ishte sepse kunata ime ishte moter me nenen e Elez Biberaj, kjo ishte e vetmja lidhje qe bente Sofo. Madje mendonte se shkrimin e kishte shkruar Elezi vete por nuk e kishte thene ne kete forme. Pas 3 ore e gjysme debate, ku Qemali i thoshte, se ai cdo gje mund te jete, po agjent nuk eshte, mbronte shkrimin, del nga zyra e Sofos dhe takon ne korridor, bashkeshortin e nje shoqe time qe punoja ne spital, Kostandina Dhimarko, bashkeshorti i saj punonte ne Komitetin Qendror. I thote, Qemal, c'ke? I tha me thirri Sofo qe ne mengjes per shkrimin. Per shkrimin tha ai, 26 punonjes kane ardhur i kane bere fotokopje ne zyren time shkrimit. Para kesaj, Genc Kondi, i thote Qemalit, se kane vendosur ta transferojne ne Librazhd. Atje e kisha vendos te mos shkoja, jo se une pertoja te sherbeja si mjek por sepse, kjo ishte faza e pare, qe te transferonin, atje pastaj te fusnin provokatore te implikonin me cdo lloj gjeje per te te arrestuar. Ndaj une e kisha vendosur, bashke me bashkeshorten time qe nuk do shkoj. Do rri pa pune, per sa kohe do te mundem te qendroj pa me arrestuar. Pas shkrimit tek "Bashkimi", kjo ide u fashit. Nuk e di pse. Nga ky tension, si shkohet me pas tek nje interviste ku ju dhe Nano ftoheni ne "Zerin e Popullit", ne organin me te rendesishem te Partise se Punes? Shume e thjeshte, sepse gjerat kishin dale te gjitha. Ishin thene ne takim. "Zeri i Popullit" kishte ngelur, pervec shkrimit te botuar te Ylli Popes, qe kishte moton: Te shembim nje mur per te ndertuar nje ure, qe pati jehone shume te madhe, Zeri i Popullit kishte mbetur jashte zhvillimeve. Per kete ata thirren nje grup 5 personash, ishte Alfred Uci, Luan Omari, une dhe Fatos Nano dhe nje tjeter qe se mbaj mend. Aty u ftuam per te dhene mendime. Bashkepunetoret e mi, miqte, me thonin Sali nuk po kuptohet qarte ky pluralizmi politik. Dhe une aty ne ate interviste, them qe me sa duket, pluralizmi i mendimit nuk po mund te zhvillohet se s'po e lejonin. Ndaj eshte e domosdoshme te krijohen organizata te strukturuara mbi bazen e mendimit politik te ndryshem. Te hapet debati per pluralizmin politik. Por nderkohe ju dhe Nano ishit krejt te rastesishem ne kete zgjedhje? Nano ishte ne sektorin ekonomik te Institutit te Studimeve Ekonomike... A mund te thuhet qe kjo ishte nje berthame e perzgjedhur ne rast ndryshimesh per t'u katapultuar ne politike? Kjo eshte e pamundur. Zoti Berisha, ne te gjitha intervistat e dhena pas vitit 1990, ju keni deshmuar se mengjesin e 9 dhjetorit nuk dinit gje per ate qe kishte ndodhur ne 8 dhjetor ne Qytetin Studenti dhe ishit duke pire kafe ne hotel "Tirana" kur moret njoftimin. Si e moret njoftimin dhe si erdhet ne Qytet Studenti? Kjo eshte shume e vertete. Gjate vitit 1990, para dhjetorit, me kishin kontaktuar shume njerez me ide te ndryshme. Kurse une me shume njerezi i kisha falenderuar. Ata ishin nga te gjitha kategorike. Edhe te derguar te Sigurimit? Nuk e di, mund te kishte edhe nga ata. A keni pasur ne ate kohe, idene e krijimit te nje formacioni politik? Jo. Une jo. A mendonit ju se demokratizimi i vendit mund te vinte duke milituar brenda Partise se Punes? Apo ju e shihnit veten jashte saj? Une mund te jem nga te paret intelektuale qe hoqa cdo shprese tek Ramiz Alia, pas nje iluzioni te shkurter kur vdiq Enver Hoxha, nuk e shihja Ramiz Aline si nje njeri qe mund te ndermerrte reforma. Isha teresisht i vendosur ne ide te bej ate qe s'kisha bere, jashte Partise se Punes. Kete vendim e kam shtyre me vite, per rrethana strikt familjare. Duhet ta merrja me pelqim te familjes sime, sepse pasojat e medha do t'i perjetonin ata sepse une kisha marre nje vendim. Pasi u ul mbi rasen e mermerit Ramizi dhe e puthi, nuk kisha me as shpresen me te vogel sepse ai ishte nje njeri qe qeverisej fund e krye nga Nexhmije Hoxha. Ndaj ne vitin 1990, perpiqesha te beja maksimumin, te shfrytezoja cdo hapesire, por jo te kisha ndonje ide qe te themeloja ndonje parti. Kam pasur nje raport gjate gjithe jetes sime me studentet. Thone se keni qene pedagog i ashper? Une kam qene nje pedagog shume i perkushtuar ndaj studenteve ne udheheqjen e puneve te tyre, ne leksione ku kurre nuk lexoja nje leksion te vitit te kaluar. Me dukej si fyerje qe do te beja ndaj studenteve. Por nje dite nje student me thote: Cfare lidhje ka kardiologjia me problemet e te drejtave civile qe merresh me kete pune. Me erdhi keq shume. I bera nje ekspoze te gjere, se cfare lidhje kane keto. Dhe ky ishte kontakti i pare dhe i fundit publik me studentet e mi per nje ceshtje jo kardiologjie. Vijme tek data 9 dhjetor. Une isha ne Toskana ne 7 dhjetor si i deleguar i OBSH-se per Evropen, ne nje konference shkencore per ndikimin gjenetike te antibiotikeve ne mikrobe qe e organizonte OBSH me Keshillin e Evropes. Aty kishte perfaqesues nga e gjithe Evropa. Ky ishte nje nga momentet me te veshtira te jetes sime. Perse? Sepse qe te gjithe, pa perjashtim, pervec nesh, ishin te hapur. Ne ishim kunder. Mund te kem qene ne nje gjendje te vecante shpirterore, sepse bej pushim dreke, te gjithe benin shetitje, ndersa une zgjidhja nje rruge qe te mos ndeshja asnje prej bashkebiseduesve vetem veten time, sepse cfare do tu thosha une atyre. I deleguar i OBSH dhe vendi ishte si Kuba. Kthehem ne 8 dhjetor ne darke. Ne mengjes kisha lene takim me Besnik Mustafaj dhe Kujtim Cashkun per te pire nje kafe ne Hotel Tirana. Ne oren 9, takohemi te tre dhe ne kete kohe me vjen Qemal Sakajeva. Me thote, Sali e ke marre vesh? Cfare i them une? Studentet mbreme me tha kane qene ne demonstrate. Ku i them?Dhe ai me shpjegon. Pas fare pak, me thote jane prape ne demonstrate. Te tre sic ishim nisemi ne Qytet Studenti. Nisemi dhe rruges takoj tre te njohur te mi. Njeri prej tyre eshte pedagog edhe tani, i them po shkoj tek studentet. E ke menduar mire me tha? Jashtezakonisht mire i them. Me tutje takoj Mehmet Elezin. Ku ishe i them. Isha tek studentet me tha. Po pse? Se me kerkuan. Ju nuk e njihnit Azemin? Jo fare. Mehmetin e kishin transferuar ne Elbasan. Njeriu i pare qe ka kerkuar pluralizem politik ne Komitetin Qendror te PPSH, ne prill ose ne mars, ka qene Mehmet Elezi. Mehmeti, i dizinteresuar fare per te zgjidh ndonje problem. Me thote po ti? Po shkoj i them tek ta. Vendi i rrethuar me autoblinda, me nje aparat ushtarako policor te paimagjinueshem dhe jemi sjelle nje ore qe te mund te futeshim. Ka nje mik i imi nje shtepi karshi INIMA-s. Shtepia e tij, nje rrugice e ndante me ate te Adil Carcanit, dhe ne ate rrugice, dolem ne rrugen e Elbasanit dhe me pas dolem tek rezidenca e ambasadorit Italian. Aty ishte bllokuar, mund te ishin mbi 1 000 studente. Aty pashe per here te pare Azem Hajdarin, qe hipte mbi supe te studenteve dhe thoshte, e duam Shqiperine si Evropa, poshte dinastia, liri-demokraci. Po Besnik Mustafaj e njihte? Nuk besoj. Po ndoshta e njihte. Nuk ka vazhduar 5-7 minuta kjo kur u jane futur ne menyre me barbare me shkopi, me bishta lopatash dhe i kane rrahur barbarisht. I hyne nga te gjitha anet. Ne kete skene, u thashe qe do t'ju denoncoj ne te gjithe boten. Kjo eshte nje barbari qe behet. Mu afrua nje oficer me nje sepate. Mbanin sepata. Une per here te pare shihja ushtare me sepata ne brez. Nje grua tiranase i thote, more qurravec, kujt i tregon sepaten ti dhe i versulet atij. Pastaj Robert Koli ishte me tutje, qe ishte Sekretar i Komitetit te Partise per Tiranen, edhe ai u trondit aty. Ja me thane mua, keta na goditen me gure. Cfare guri i them une, nuk kishte asnje gur ne xhade. Ku jane guret? Me ke po diskutonit? Me oficer policie qe kishte aty te ndryshem. I vetmi akt qe benin studentet ishte qe Azemi ngrihej mbi ta dhe hidhte parulla. I dermuan studentet. Nja 30-40 prej tyre, shkuan ne spital. Me Besnikun, shkuam pas tyre se mund te kete te plagosur. I them ti ndihmojme, po thote ai. Ngjitemi siper, takojme aty nje grup qe me thone, ne te kemi kerkuar ty. Jo i them une kam ardhur vete. U gezuan qe shkova, ishin shume te tronditur. Me thone, a pranon ti te na perfaqesosh ne? Jo i them, une perfaqesoj veten time, por mund t'iu mbeshtes ju me te gjithe forcen time, aq sa kam mundesi. Mire thane, kemi dy kerkesa. Nje eshte se kemi shoket e plagosur ne spital dhe kemi frike se nuk do te ndihmohen. I thashe se do te shkoj une dhe ndihma do te jete e shkelqyer. Me thone, se kemi te tjere ne burg. Per burgun nuk ka c'ju bej i them. Na kane arrestuar shume thane. Ne ate moment i them Besnikut, Besnik do te shkojme ne Komitetin e Partise, tu kerkojme t'i lirojne me cdo kusht studentet. Se per ne spital isha i sigurt se do te kishin ndihmese maksimale. Dakord tha Besniku, zbresim ne dhe shkojme ne Komitetin e Partise, Robert Koli ishte aty. I themi Robertit, qe keta po nuk i liruan studentet deri ne kete ore, i gjithe Qyteti Studenti, do te zbrese te pallati i kultures dhe gjithcka do te therrmohet sepse eshte bere nje barbari atje, e pe vete ti. Roberti mori ne telefon Ministrine Brendshme, i thote, qe zoti Berisha thote keshtu, dhe ky ka influence tek studentet dhe si perfundim i liruan studentet. Aty kemi ndejtur 1 ore, ne komitet dhe ikim me pas ne shtepi. Roberti thote ne oren 5 do te organizohet nje takim me drejtuesit e universiteteve nga shoku Xhelil, a mund te vini edhe ju. Po i them, shkojme te mbrojme studentet. Shkuam ne takim dhe ai ishte takimi nder me te hidhurit qe mbaj mend. Pa perjashtim te gjithe kunder studenteve. Njeri kerkonte te nderhynte ushtria, tjetri te mbyllej universiteti. Me shihnin me nje egersi mua. Ju folet? Fola dhe fola jo pak. U them, ka vetem nje rruge, te vendoset dialogu me studentet, perndryshe vendi do te zhytet ne lufte civile. Trupa pedagogjike eshte e gjitha me studentet, ju qe doni te mbyllni universitetin, ti lini pa shkolle, do te ngrihet e gjithe Shqiperia kunder jush. Llambi Gegprifti ishte ulur ne qoshe, i vetmi njeri qe here pas here thoshte, ka te drejte shoku Sali. Xhelil Gjoni qe sa nuk i thoshte, rri aty ku je ti. Pas ketyre fjaleve, Xhelili, doli ta raportoje. I thote gjendjen Ramizit dhe me thote Ramizi, do te te takoje. Per se ju? Sepse une kisha shkruar, une kisha qene tek studentet, shkova ne Komitet te Partise. Ai thote se ju, sepse ishit nga Tropoja dhe mund te ndikonit tek Azem Hajdari se ishte Tropojan? Mundet edhe kjo, po mua s'ma ka thene. Pra Xhelili me tha, a mund te takohesh. Me Besnikun me vete, nisemi ku jetonte Ramiz Aliaj, te rezidenca e tij. Ky ishte takimi juaj i pare me Ramiz Aliaj per ceshtje pune?Per se Besnik Mustafaj qendroi jashte dhe nuk hyri bashke me ju? Po, nuk e kisha takuar une me pare Ramizin. Besniku nuk kishte pse. Ai erdhi prej meje, erdhi me mua. Takimi mund te kete zgjatur 1-2 minuta. Ai kerkonte t'i shkonin prape studentet. Me tha se ata nuk pranojne te vijne ne takim. Se kishin bere nje takim ne mesnate, dhe c'kishte bere, i kishte nxjerre njerezit ti rrihnin. Ti i thashe rrahe te derguarit, qe nuk e ben njeri ne bote. Jo tha, nuk e di ti, i rrahem se vodhen revolen e nje oficeri aty. Po pse i thashe, me nje revole do ta benin revolucionin ata. Ndaj kjo eshte nje mashtrim i thashe. Cfare kerkonte Ramizi nga ju? Ramizi kerkonte te bindeshin studentet qe te shkonin ne takim me te. Ju tha se studentet duhet te shkonin ne shkolle me pare? Jo, jo. Kaq ishte takimi? Kaq. E moret persiper te negocioni me studentet? E mora me kenaqesi te madhe. Une kisha nje qellim, t'i coja tek ajo cka eshte themelore. Shkuam me Besnikun ne nje kafe, aty prane aty takova Azemin per here te pare. U gezuan shume. I them Azemit, se me tregoi listen e kerkesave. I thashe, leri menjane, nje eshte themelore dhe thelbesore, pluralizmi. Ata e kishin, por kishin kerkesa te tjera, jo te ike byroja, etj. I thame do te mbeshtesim. I thate se vinit nga Ramiz Alia? Po i thashe. Po qe ai kerkonte nje takim me ta? Po, por nuk i nxita une ata. Si e priten takim me Ramizin? Ata me priten shume mire mua, po lere Ramizin. Qellimi ishte qe keta te konsolidoheshin ne kerkesen per pluralizem politik. Gjeresisht Besniku u ul me Azemin ne nje qoshe, dhe diskutuan per pluralizmin. Me te tjeret po merresha une. Si ishte situata, ishte konfuze? Jo absolutisht. Ishte e shkelqyer. Ata ishin te vendosur dhe me guxim. Dhe shkuat pastaj te takoni Ramizin, sic thote ai? Jo nuk eshte e vertete. Ketu genjen ai, se une u vonova shume tek studentet, e pastaj shkova direkte ne shtepi. Ne oren 11 me merr Xhelili ne telefon dhe me thote, si nuk erdhe nuk na the asnje fjale. I thashe nuk vine ata se jane te terbuar, se ju keni rrahur te derguarin. Neser flasim i them. Te nesermen, shkova ne Komitetin Qendror aty gjeta Skenderin dhe Lisjen Bashkurtin. Ramiz Alia, nisi duke u dhene udhezime atyre te dyve. A eshte e vertete qe Ramizi ju pyeti dhe ju tha, a jeni serish per pluralizem mendimi? Genjeshter me bisht. Une po punoja tere diten per pluralizem politik. Ramizi me mua nuk beri asnje diskutim, vetem mund te rrjedhe. Ramizi, kishte qellim vetem takimin. I thashe pse nuk vijne ne takim studentet. Ata nuk mbajten ndonje qendrim pro tij atij, te them te drejten. Une jam per dialog. Kaq ishte takimi? Po, ishte i shkurter. Dhe ju nuk patet me asnje lloj angazhimi, bisedimi me Ramiz Aline? Jo. Kjo eshte e fundit. Une vazhdova me studentet, qe nuk pranonin takim kerkonte qe Ramizi te vinte ketu. Me idera te ndryshme. Po ideja juaj cila ishte? Ideja ime ishte qe te konsolidohej sa me shume kerkesa per pluralizmin politik. Une nuk doja ne asnje menyre qe kjo kerkese, te mbulohej nga kerkesa te tjera. Ushtimi ne qytet ishte i domosdoshem. Studentet duhet te kishin mbeshtetjen e Tiranes. Ne shkuam ne darke, bashke me Lisjen Bashkurtin, ne mbledhjen e dyte me studentet. Shkojme ne rektorat, dhe ishin prape drejtuesit, ata jo te favorshem. Perkundrazi donin te sillnin aty studentet e shkolles se bashkuar dhe te policise. Ata nuk pranuan. Lisjeni mbajti nje qendrim te shkelqyer. Fliste ne emer te rinise, u tha ne rektorat se nuk mund te ndodhe kurre qe te rinjte shqiptare te perleshen me njeri-tjetrin. A mund te thuhet tani pas 20-vjetesh, ate qe mund te quhet mandat te Ramiz Alise per te biseduar, ju e perdoret per te qene me aktive prane studenteve? A, me vjen keq, une tek studentet vajta vete. Shkova ne oren 9 ne mengjes, i pathirrur nga askush. Ata thane se ne te kerkonim, po une nuk dija gje. Une nuk do t'u ndahesha me studenteve, sepse une nje besim kisha, une vete nuk do te shihja liri, por te rinjte do ta nxirrnin nje dite ne krye. Sepse vetem te rinjte mund t'ia dilnin. Une isha tek studentet e s'do tu ndahesha, i ndoqa pas demonstrates. Me erdhi shume mire qe me ftoi Ramiz Alia, sepse tani do te beja c'te doja vete. Ne daten 10 dhjetor pasdite, kur u be nje mbledhje, dukej sikur nuk kishte zgjidhje tjeter vec dialogut. Ndarja me dhune e studenteve, ishte pothuajse e pamundur. Po ate mbremje, ju keni takuar Gramoz Pashkon, Prec Zogaj, e disa intelektuale te tjere. Apo e shfrytezonit ju kete situate per te krijuar nje formacion politik? Pa diskutim. Filluam te mendonim per nje parti politike qe ne ate moment. Ne donim te theksohej pluralizmi politik. Para ikjes ne takim me Ramiz Alia, me studentet ne godinen 15 u be nje mbledhje rreth nje ore, ku u diskutua ne kerkesat qe do ti paraqiteshin Ramizit. Fokusimi ishte kryekeput tek pluralizmi. Ky qytet, keto ndertesa jane qe sollen pluralizmin politik ne Shqiperi, jo Ramizi, se ai u detyrua te pranonte, per te mos pesuar te njejtin fat si Caushesku. Ndersa, a e shfrytezuam ne kete? Sigurisht qe po. Levizja studentore, ishte leva e vetme, qe mund te sillte pluralizmin ne Shqiperi. Sepse u hapen ambasadat, njerezit u larguan. Me studentet ishte ndryshe. Historia e levizjeve studentore ishte histori suksesi. Ata kishin nje vendosmeri absolute. Ne qofte se une, bera gjithcka mundja qe bashke me ta te vendosej pluralizmi une nuk kisha pasur kurre nje ide, per te krijuar nje parti politike. Te nesermen qe erdhem tek studentet, me thote Kujtim Cashku, ne e beme punen tone, tani te largohemi te ndjekim rrjedhen tone intelektuale. I them jo, ne do rrime. Per dy arsye. Se pari, ne jemi gjakftohte, kemi marre vendimet tona dhe ne mund ti mbrojme studentet, se dyti, ishte Kosova. I thashe Besnikut, keto dy faktore, na detyrojne ne te qendrojme. Sepse per Kosoven, pluralizmi ne Shqiperi, ishte jetik. Keto ishin arsyet, jo qe une te themeloj nje parti politike, sepse e para njehere, une kisha fushen time ne te cilen kisha nje perkushtim total para nisjes se pluralizmit. U ndava me te, per te bere nje detyre qe se kisha bere. Zoti Berisha, rreth ores 9 te mbremjes me 11 dhjetor, ajo qe quhej perfaqesia e studenteve, u kthye nga takimi me Ramiz Aline, ku mori sigurine per pluralizem politik, u deklarua qe do te krijohej nje shoqate e studenteve. Menjehere sapo u kthyen, Arben Imami foli dhe tha se do te krijohet nje parti e dyte dhe me pas folet ju. Perse folet, ju nuk ishit ne takim? Interesi im ishte pluralizmi politik. Mora fjalen dhe theksoj se partite nuk i ndajne por i bashkojne kombet rreth vlerave. Aty une me Arben Imamin, Gramoz Pashkon, Prec Zogaj, Azem Hajdari, etj., ne shkuam ne nje dhome ketu ne Qytet Studenti dhe u ulem dhe nisem diskutimin per themelimin e Partise Demokratike dhe aty e themeluam Partine Demokratike. Kete e beme, pikerisht per te mos humbur asnje minute kohe. Sepse te nesermen e te pasnesermen, regjimi do te bente gjithcka per ta frenuar nje gje te tille. Perse e quajtet Partia Demokratike? U diskutua gjate aty, per ta quajtur lidhje, apo parti dhe u vendos ta quanim Parti Demokratike, qe u vendos me unanimitet. Nuk kaluan as 20 ore pas takimit me Ramizin, dhe u themelua Partia Demokratike. A ishit ju dhe Pashko, me te perzgjedhurit per t'u futur ne pluralizmin politik apo angazhimi ne parti ishte thjesht rastesi. Pozicioni yne ishte bere i qarte me te gjitha qendrimet tona. Qellimi im ka qene ky, qe une te bej ate qe nuk kisha bere. Une vendosa te mos u ndahem studenteve sepse isha i bindur se mund t'i ndihmoja ata, isha gjakftohte, nuk me impresiononte me asgje nga sistemi, kisha marre nje vendim dhe ata donin te perballeshin me regjimin. Trimeria e tyre ishte frymezuese, po perballje me dhune, do t'i nxirrte te humbur ata. Po ne ate kohe keni deklaruar se do te ktheheni ne spital dhe nuk do te merreni me politike? Jo tamam keshtu. Kam thene qe nuk u ndahem studenteve, por a do te kem rol drejtues apo jo, kjo eshte tjeter gje. Ato dite ishin dite shperthimi te nje entuziazmi te papare, por edhe dhune e terrori te papare. Ramiz Alia, mbajti nje fjale ne Komitetin e Partise, ku na quajti ne armiq te vertete te vendit dhe te socializmit. Nderkohe qe ne nje fare menyre, ju vazhdonit t'i benit elozhe Ramiz Alise si President i vendit dhe te tentonit ta shkepusnit nga Partia e Punes. A ishte nje strategji e gabuar kjo? Nuk ishte e gabuar fare. Ishte nje strategji qe kerkonte ceshtje kohe, ku forcat demokratike duhet me cdo kusht te shmangnin perballjen me dhune, se dhuna ishte ne duart e tyre. Nese ne do i thonim Ramiz Alise se do ta bejme si Caushesku, te jesh i bindur se ai do te nxirrte tanket mbi ne. Kam qene, jam dhe mbetem gjithnje kunder dhunes dhe ne qofte se ne si PD, kemi nje merite te vecante historike vec themelimit te pluralizmit, eshte shmangia e dhunes. Regjimi synoi ne menyre me te perseritur, te perdore dhunen. Vetem ne shkurt te vitit 1991, jane 12 te rinj te vrare, ekzekutuar nga falangat e regjimit ne Tirane. Kur studentet, rrethuan Shkollen e Bashkuar, ishin Hajdari me Pashkon, qe shpetuan nje nga gjakderdhjet me te medha, qe po organizohej nga regjimi. Ramiz Alia beri puc, me krijimin e Keshillit Presidencial. Ka pasur momente te tjera ne Burrel, Elbasan, Shkoder, etj. A ka ndonje gje nga fillimet e PD-se, qe tani, pas 20 vitesh, do te deshironit ta benit ndryshe? Qendrimet e vitit 1990, kane qene ne teresi kolegjiale dhe te hapura, dhe nder me te drejtat qe mund te ndermerreshin. Qendrime qe ia dolen te fitojne te pushtojne mendjen dhe zemren e shqiptareve. Qe shmangen nje gjakderdhje. Une mendoj se PD ia doli ne menyre te pabesueshme, per shumicen e analisteve, te beje nje ndryshim paqesor ne vendin e diktatures me te eger ne Evrope. Ne shkurt te vitit 1991, ju u zgjodhet kryetar i Partise Demokratike. A keni pasur ju ndonje ndihme nga jashte apo nga faktore te tjere, per te ardhur ne krye te PD-se? PD u themelua si e tille, por larg se qenit nje parti. Ishte nje levizje. Ne komisionin drejtues, ku une isha anetar, kisha fjalen time dhe peshen time. Me 4-5 perfaqesues te PD-se, isha ne nje takim me Ramiz Alia dhe kur u kthyem ishte bere nje mbledhje e befasishme, ku ishte shkarkuar Azem Hajdari. Dhe vendosje ne krye te partise te Aleksander Meksit. Me votim? Po, me votim ishte bere. Ju nuk dinit gje? Jo As Azemi? As Azemi. Kur kthehem i them, kjo nuk mund te ndodhe. U gjetem para nje absurditeti. U them se eshte e papranueshme, nje gje qe eshte bere jashte cdo lloj kodi e morali. Ndaj jam i gatshem te ndjek punen time, se me kete nuk pajtohem. Kjo krijoi nje revolte te forte ne te gjitha deget, sepse ishin konsoliduan deget tashme. Veprimi u konsiderua i shemtuar dhe pas debatesh te medha brenda, u vendos qe te mblidhet nje forum me i gjere, u be nje Aktiv i PD-se ne Pallatin e Kultures. Aty u votua per disa kandidate, ku une fitova me 70%. U votua per kryerin e PD-se, jo per Kryesine. Ju ishit konkurrent me Aleksander Meksin? Jo vetem Meksin. Ishin nja 3-4 kandidate dhe une kam fituar me 70% te votave. Kam pershtypjen se zgjedhja juaj eshte bere nga Kryesia, por nejse. Cilat ishin raportet tuaja me Pashkon? Dukej se rivaliteti juaj me te, po e demtonte PD-ne ne ate kohe? Jo absolutisht. Raportet e mia me Pashkon ishin shume miqesore. Pashko ishte per levizjen nje aset i jashtezakonshem. Me shume se te gjithe ne te tjeret, Pashko kishte pasion mediatizimin. Themelimi i PD-se vertete u be ne nje dhome, mund te them se cdo tjeter u be ne shtepine e tij se ai me nje fax njoftonte gjithe boten. Gramozi u shnderrua ne avokatin kryesor te PD-se ne bote nga shtepia e tij. Ne raste te caktuara, ne zonat me te rrezikshme, me Azemin shkonte Pashko. Nuk ka thene nje here qe nuk shkoj. Nuk kam pasur kundershtira me te. Nuk ka pasur rivalitet as per lidershipin e PD-se. Ne krijuam pas greves se pergjithshme, qeverine e stabilitetit kombetar, kundershtite u krijuan me vendimin qe morem ne dhjetor per te dale nga qeveria. Natyrisht, ministrat e mi nuk ishin dakord. Pashko ishte ne Londer. Beri nje xhest atje qe nuk nenshkroi marreveshje atje se partia ime e la qeverisjen. Pashko nuk mori pjese ne procesin qe me bene mua ministrat. Por ajo dalje nga qeveria ishte vendimtare, per fitoren qe ndodhi ne zgjedhjet e 22 marsit. Qe nga ky moment, marredheniet e tua me Pashkon u ftohen? Jo. Pashko krijoi grupin mocionist, me te cilen u ndoq e gjithe procedura demokratike. Themeloi parti me vone, u krijua Aleanca Demokratike. Pasi u perzune nga PD-ja? U perzune apo iken vete kjo duhet pare. Problemi eshte qe mocioni i tyre nuk u pranua. Ata paraqiten nje mocion, por nuk u pranua dhe krijuan partine e tyre. Ne te cilen kishin mendimin se si duhet te zhvillohej demokracia. Po raportet tuaja me Aleksander Meksin si ishin? Normale. Une ne teresi, ruaj marredhenie teresisht korrekte te hapura dhe normale me bashkepunetoret e mi. Po me Azem Hajdarin? Te shkelqyera. Ne vitet e para, se me pas ju ka kontestuar? Keshtu ishte Azemi, po ne cdo rast ishte pika ku ne bashkoheshim ne menyre perfundimtare ishte PD. Azemi kurre nuk mendonte ndonjehere as te krijonte parti tjeter, as te largohej nga PD. Zoti Berisha, nje nga momentet me delikate te Partise Demokratike dhe te raporteve te saj me studentet, ka qene greva e urise se shkurtit 1991. Studentet, u nxiten nga PD- per protesta, por me pas ne menyre radikale hyne ne greve urie per te hequr emrin Enver Hoxha te universitetit. Ka pasur nje thyerje mes jush dhe studenteve ne kete moment? Absolutisht jo. Greva e urise se studenteve, per heqjen e emrit se universitetit Enver Hoxha, nisi ne Kamez. E ndermoren ata. Te nxitur teresisht nga Azem Hajdari me ujdi te plote. Nga Kamza erdhi ketu, dhe e mori Arben Imami dhe Blendi Gonxhe, qe kishte nje aftesi te jashtezakonshme koreografike, per shou dhe filloi te djege veprat e Enver Hoxhes. Keta krijuan nje grup te udheheqjes se kesaj levizjeje per heqjen e emrit dhe rrezimin e bustit. Grupi ishte ne kontakt me Azemin dhe Aleksander Meksin. Ne nisem kontaktet me presidentin e asaj kohe per te hequr emrin. Ne ate ndertese aty ne Qytet Studenti, eshte bere nje takim, kane qene Arben Lika, gonxhe etj, Ramiz Aliaj qe vertitej, sepse as nuk pranonte heqjen e emrit, as nuk ishte kategorik per mbajtjen e tij. Ne kishim lene te henen takim me te. Dhe i themi studenteve, shtyjeni deri te henen, se kemi takim nese nuk pranon, e nisim. U shty deri te henen. . Jo nuk u shty. Jo thane studentet, ne do te hyjme. Dhe u futen, une kisha vajzen aty. Greva e tera u administrua nga PD-ja. Ju keni pasur nje takim, Azem Hajdarin, Eduard Selamin, PrecZogaj, bete nje takim ne 19 shkurt ne mbremje me Ramiz Aline. A e mbani mend se cili ishte thelbi i bisedimeve? Thelbi i bisedimeve, eshte se nuk e pranonte heqjen e emrit. Takimi vazhdoi 3 ore e gjysme dhe nuk pranonte. Ai thoshte, te nderpritet greva qe ta diskutojme me pas. Por po te nderpritej greva ai nuk trajtonte gje me pas. A luajtet ju rol ne organizimin e sindikatave nje dite me pas, ne 20 shkurt? Ne luajtem rol ne organizimin e sindikatave. U be nje pune e shkelqyer ne dramatizimin e situates. Greva ishte me e madhja e urise qe kisha degjuar ndonjehere. Pas minatoreve te Trepces, qe ishin 1100, kjo ishte greva me e madhe rreth 900 veta. Ne organizuam aty nje sherbim shendetesor te persosur. Tritan Shehu qe drejtonte ekipin shendetesor, nxirrte cdo 10 minuta me sirene, nje student ne gjendje te rende. Kete e beme ne. Nderkohe qe nuk ishin aq rende? Kjo ishte truk, se nuk ishin aq rende, se 2-3 dite kishin aty. Ishte nje menyre per ta bere sa me alarmante. E dyta me sindikatat, qe luajten nje rol te shkelqyer, u organizuam qe te vijne ndermarrjet, punonjesit, dhe ishin rreth 100. 000 vete. Nje nga organizimet me te medha te bera. Zoti Berisha, kishit rakorduar ju rrezimin e bustit te Enver Hoxhes apo ishte spontane? Busti do te rrezohej kjo ishte e sigurt. Rrezimi i bustit ishte e nxitur nga PD-ja. Per ate dite, kishte plan konkret? Jo nuk them se kishte plan konkret. Per mua dhe bashkepunetoret e mi, prania e bustit na bente fiktiv si opozite. A i orientuat ju turmat drejt sheshi "Skenderbej"? Po, pa diskutim. Sindikatat PD i orientoi. Rajmonda Bulku, beri thirrjen e para, "nena motra, te shkojme se po na vdesin studentet". Thirrja ishte e Rajmonda Bulkut, per te shkuar drejt presidences. Shmangia u be drejt sheshit, nga PD dhe sindikatat. Me idene per e rrezuar bustin. Zoti Berisha ju patet nje takim me Ramiz Aliaj shume te tensionuar? Diten e rrezimit te bustit, pata takim me Ramiz Alia. Lexova keto dite, nje raport te sigurimit te shtetit, qe thoshte te verteten se"takova Sali Berishen dhe Gramoz Pashkon dhe thoshin cojini tek Qyteti Studenti, studentet". Kete e beme ne. Para pak minuta se te rrezohej busti, une isha ne shesh, pastaj shkova ne seli. Per se kalonit ne shesh? Po sepse duhet te isha edhe une aty. Si ishte takimi me Ramizin? Kur u rrezua busti, me Gramozin dalim dhe i takojme diku te Banka. I themi ta coni drejt Qytetit Studenti. Pastaj u rrethua Tirana, pellembe e ushtare. Ramizi kerkoi gjendjen e jashtezakonshme. Mblodhi presidiumin. Aty ishte nje perballje shume e eger, se Haxhi Lleshi conte shpesh here doren ne revole, dhe ishte shume i neveritshem. Pse? Me thoshte mua tradhtar. Dhe Dritero Agollit. Se ishin te gatshem te benin cdo veprim. I them une qe kjo eshte pasoje e qendrimeve tuaja, se po ta hiqnit ju, nuk do te ndodhte kjo. Por nuk e vendosi gjendjen e jashtezakonshme? Ai krijoi Keshillin Presidencial. Sa dola, une i thashe "Zerit te Amerikes", se beri puc brenda pushtetit Ramiz Alia, dhe u botua kudo. Pastaj ky nisi nje terror ne rruget e Tiranes. Kishte rrezik Shqiperia te shkonte ne lufte civile ne ate kohe? Kishte shume rrezik dhe provokim te jashtezakonshem. Nisen vallet e vullnetareve te Enverit, me buste te Enverit ne cdo vend. Nisen pastaj, donin te na e sillnin bustin e tij mu ne qender. Dolem bllokuam rruget, bashke me qytetaret. Asnje dhe asnjehere ndonje perfaqesues i yni, nuk beri thirrje me arme. Ne shkollen e bashkuar, 400 te rinj, e rrethuan shkollen, nje moment shume i rrezikshem, se keta ishin te vendosur, e shemben murin dhe kishin shishe aranxhatash me benzine. Ketu nderhyrja e Azemit dhe Pashkos, ishte vendimtare. Se ata kishin mbledhur njerez, per te bere namin. Ata vijuan te vrasin ne Tirane mbi 11 vete, te rinj. Pse i humbi Partia Demokratike, zgjedhjet e 31 marsit? Se pari, PD ishte nje levizje, qe nuk e numeronte dot voten. Se dyti, nuk kishim arritur ne tre muaj jete politike, shkallen e vertete te c'frikezimit. Pra qe te inkurajonim njerezit, te nxirrnin friken e te fitonim zemren e tyre. Se treti, Ramiz Aliaj, u mbeshtet nga socializmi i asaj kohe ne bote. Ne nje shkalle te caktuar po. PD kishte mbeshtetje nderkombetare te madhe, nga SHBA nga disa parti si motra, por Ramizi filloi te konsiderohej si nje Gorbacov i Ballkanit, kur ne fakt ishte nje kusheri i Milloshevicit ne disa aspekte. Sepse Ramizi beri gjithcka qe ne vitin 1990, te koordinonte me Milloshevicin, shkriu sherbimet. Socialistet ne Evrope, bene gjithcka qe komunizmi te mos denohej, dhe nuk kane qene te pasuksesshem. Sepse komunizmi nuk ka marre denimin qe duhej. Zoti Berisha, ne gjykimin tuaj, cili eshte vendi i vitit 1990 ne historine e shtetit Shqiperise? Vendi i vitit 1990, ne historine e ketij shteti, eshte viti me i rendesishem pas pavaresise se shtetit dhe te kombit. Shqiptaret kane pasur histori nga me te veshtirat, me tronditese, histori te cilat nuk i lejuan te zhvillohen. Gjate periudhes se perandorise, edhe para saj, te gjithe udhetaret e shquar, si Lodri Bajron etj, kur shtrojne pyetjen se c'jane shqiptaret, i permbledhin me nje fjale "Armholder". Kjo ishte e vertete, sepse arma dhe ekzistenca, ishin nje per ta. Ata nuk ishin nje komb qe te kishin pasur prijes dhe ushtri te organizuara, por ishin "armholder". Ata me keto arme, u cliruan nga perandoria, me keto arme, shpetuan ne luften e pare boterore nga zhdukja e tyre, pa pasur nje shtet te organizuar. Erdhi nje periudhe, ku u bene zgjedhjet, por aventurieret rrezuan kryeministrin e zgjedhur me voten e shqiptareve. Bene nje aventure politike te demshme. Erdhi lufta. Shqiptaret luftuan dhe nje faqe e ndritur eshte kjo. Paten fatin e keq qe organizatoret e luftes, u bene komunistet jugosllave. Mbreti si te gjithe te tjeret, u largua ne mergim. Forcat nacionaliste u ndane ne dy pjese. Njeri krah, bashkepunoi ne menyre shume te gabuar me pushtuesit. Krahu tjeter mbeti i paperfshire, por ishin te dobet, ne krahasim me forcat komuniste, dhe kjo beri qe menjehere pas lufte pati dy pasoja. Nuk pati deshire te rendiste Shqiperine ne radhet e fitimtareve, por u renditen. U vendos diktatura me e eger ne Evrope. Mos harrojme, se ne vitin 1943, ne Bujan te Tropojes, u mblodhen perfaqesuesit e luftes, te Shqiperise dhe te Kosoves, shqiptare, te partizaneve shqiptare dhe te serbeve dhe firmosen dokumentin e Bujanit, qe u njihte te drejten e referendumit te qytetareve te Kosoves per te vendosur fatin e tyre. Kjo u hodh poshte nga Enver Hoxha dhe jugosllavet. E hodhi poshte Tito me Enverin, se ai dhe klika e tij, parashikuan bashkimin e Shqiperise dhe shnderrimin e saj ne republike te 7-te te ish-Jugosllavise. Viti 1990 se pari, solli lirine e popullit me te shtypur te Evropes dhe botes. Solli hapjen e siparit te trajtimit te ceshtjes kombetare. Ne kete shesh, ne fjalen time te pare, te mbajtur para 100. 000 qytetareve shqiptare u deklarova shqiptareve, se ylli yne polar do te jete ceshtja kombetare. Qe ishte tabu. Ne kete kontekst, hapja e Shqiperise, vendosja e pluralizmit, beri te mundur qe vendi te shnderrohej ne mbeshtetje te palekundur te interesave te shqiptareve ne Kosove. Beri te mundur qe me shume se gjysma e kombit, te vinte, te riktheje tek shqiptaret krenarine e te qenit shqiptar. Do e mbyll me nje krahasim. Rri dhe mendoj kete periudhen e "armholder". Periudhe qe erdhi prapa. Nje zhvillim te shkurter, pati gjate perandorise. Mbreti beri rruge, ka merita historike te jashtezakonshme. Por rame ne diktature dhe perfunduam ne ndertimin e bunkereve. Nese mbledh bunkeret e Shqiperise, ato bejne dy here me shume se piramidat e Egjiptit. Sot ne dite lirie, edhe ne Kosove, nuk ka komb qe ecen me shpejt se ne. Ndaj i rikthehem gjithnje vitit 1990, vitit me te lumtur te jetes sime, vitit me te pashlyer per mua si njeri. Se pashe veten time te ece i lire, ne rruget e qytetit tim. Shqiperine te dale nga terri me i thelle ne historine e saj dhe ceshtja kombetare te dale ne driten e Diellit. Pas pavaresise, eshte viti me i bekuar, viti i mrekullise se Shqiperise. Kam kenaqesine sot, se disa nga ato endrra qe ne i shpallem ketu me studentet, 20 vjet me pare, sot jane realitet per ata qe nuk kishin lindur ne ate vit.

koha jone