Majori britanik dhe lufta e tij për çlirimin e Vlorës

URAN ASLLANI

Në historiografinë shqiptare organizimi i Kongresit të Lushnjes ishte një veprimtari atdhetare, e realizuar me nismën e atdhetarëve që ishin kundër një protektorati italian. Dhe kjo është e natyrshme, por në këtë veprimtari kaq të rëndësishme, majori anglez Morton Frederick Iden ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm, madje vendimtar. Për rolin dhe veprimtaritë e tij do të mbështetemi në disa burime bibliografike të rëndësishme. Sipas raportit, rezulton se Ideni situatën e atyre ditëve në Shqipëri e njihte shumë mirë dhe atë e ndiqte nga afër, ndaj shkruante: «...Sipas informacioneve nga burime të sigurta, shumë delegatë në Lushnja u shprehën në favor të një marrëveshjeje me jugosllavët, meqenëse ata ishin tradhtuar nga italianët, sepse ata jo vetëm kishin bërë marrëveshje me Greqinë, por kishin shkaktuar edhe shpërbërjen territoriale të Shqipërisë... Italianët duken shumë të alarmuar nga qëndrimi i delegatëve në Lushnje, të cilët përgatitën peticione për qeveritë italiane, angleze, franceze, amerikane dhe shtypin ndërkombëtar. Kërcënimit me armë të italianëve ata iu përgjigjen me përcaktimin e tyre si armiq të kombit si grekët dhe serbët. Më tej Ideni informonte se “…Shumica e delegatëve e dinë se çfarë kërkojnë. Ata shprehën se Shqipëria e vitit 1913 u përket shqiptarëve dhe se do ta mbrojnë me armë në dorë. Si një mik i madh i shqiptarëve, majori Iden, me kurajo qytetare kritikon Fuqitë e Mëdha, midis të cilave ishte edhe Anglia, atdheu i tij. Ai shkruante se «…shqiptarët kuptuan me keqardhje se ishin tradhtuar nga të gjithë dhe se Konferenca e Parisit po bënte tregti me ta, po të lejohej, ata kishin pasur mendimin dhe shpresën në ndihmën e huaj dhe në parimet e deklarata gjatë luftës nga aleatët, kur faktet po i tregojnë atyre ndryshe”. Sipas Idenit “Italianëve u kishin mbetur dy kurse për t’u ndjekur: 1-Të njohin qeverinë e re shqiptare dhe të fitojnë diçka nga influenca e tyre e humbur ose 2- Të inkurajojnë turbullira, të marrin përforcime e të vendosin autoritetin e tyre me forcë. Besoj që italianët do të ndjekin kursin e parë, që është më i zgjuari, të njohin qeverinë e re. Shumë prej trupave italiane në Shqipëri janë indiferente dhe kërkojnë të kthehen në Itali. Disa italianë të tjerë pëlqejnë dhe kanë marrëdhënie të mira me nacionalistët shqiptarë». Morton Ideni ishte i pranishëm në Lushnje gjatë zhvillimit të Kongresit të Lushnjes dhe kaloi orë ankthi derisa u bë e qartë sjellja e milicisë kundrejt kongresit. Ai u tërhoq përkohësisht nga Shqipëria fill mbas mbarimit të Kongresit të Lushnjes, me porosi të Foreing Office-s, sepse u mendua si kohë e përshtatshme për largimin e tij, para se italianët të zbulonin personin dhe detyrat e këtij funksionari anglez. Rolin e tij në ndihmesë të thirrjes së Kongresit të Lushnjes dhe gjatë zhvillimit të vet kongresit disa autorë si Myfid Libohova, konsujt italianë të asaj kohe si Ugo Perricone, Salvatore Meloni dhe gjeneral Settinio Piacentini si edhe një autor që firmos me pseudonimin “fshatari vlonjate” në gazetën “Bashkimi i Kombit” e konsiderojnë si promotor të zhvillimit të kongresit. Studiues të tjerë si Eqerem Vlora e shihte Idenin si agjent apo korrespondent gazete ose konsull anglez», ndërsa Muin Cami e cilësonte si emisar që synonte «zgjerimin e ndikimit politik të Anglisë në radhët e borgjezisë shqiptare për të zënë vendin e parë në shfrytëzimin ekonomik te vendit». Në kthimin në atdhe në 1920-ën M. F. Ideni u zgjodh menjëherë anëtar i Këshillit Ekzekutiv i Shoqërisë Anglo-Shqip-tare, me kryetar kolonelin Aubrey Herbertin, nënkryetar Lordin Lamington, me sekretar-arketare M.Edith Durhamin, me anëtarë të tjerë dr.Cunnigton, kolonelët W.Guiness, James, H.W.Nevinson, Evan MacRury; C.F.Rydes, major George Paget, gjeneral Mark H. Julker, të cilët që të gjithë ishin të mirënjohur si albanofilë. (AQSH;F.570, D 20;fl.21) Me rastin e zgjedhjeve të para parlamentare të vitit 1921 M.Iden kthehet serish në Shqipëri. Asokohe, më 4 maj 1921, gazeta «Mbrojtja Kombëtare» kishte botuar një artikull të gjatë ku tregohej me shumë detaje, çelja e Parlamentit të parë shqiptar, më datën 21 prill. Në atë artikull shkruhej: “Në llozhën e parë u vendosën anëtarët e Regjencës, ndërsa në llozhën e dytë, e caktuar për diplomatët, kishin marrë vend konsulli i përgjithshëm i Anglisë, miku i vërtetë i shqiptarëve, i provuem në kohë të liga, Z.Iden si edhe përfaqësuesi italian Castoldi dhe nëpunësi i tij Gobi. Në llozhën tjetër ishte edhe z.Moseley Williams. Më tej në artikull shkruhet për fjalimin përshëndetës të mbajtur nga dr.Mihal Turtulli, anëtar i Regjencës, midis fjalëve të të cilit u thanë: “Kemi nderin midis nesh edhe dy përfaqësonjësit diplomatikë të dy vendeve mike të rëndësishëm për ne”. Më tej përsëri z.Iden përmendet kur shkruhet edhe për paradën e Ushtrisë Shqiptare, e para e atij lloji, që u mbajt atë ditë feste, në të cilën mori pjesë edhe ideatori, majori Iden. Në atë paradë morën pjesë një batalion i regjimentit II, një kompani ndëshkimore (policia ushtarake U.A.), batalioni shëtitës nën komandën e kapiten Prenk Jakut, një kompani mitraljerësh dhe një bateri topash. Ali Këlcyra në kujtimet e tija shkruante: «Kur emigrantët shqiptarë, në fund të dhjetorit 1924, mbërritën në skelat e Italisë, dy njerëz që simbolikisht përfaqësonin dy imperializmat më të mëdha, rivale në Evropën e atëhershme, i prisnin në Brindizi e Romë. Njëri nga këta ishte bullgari komunist Likov, i dërguari i Kominternit, tjetri ishte miku i vjetër i demokratëve shqiptarë, anglezi M.F.Iden, i cili, moralisht, si këshilltar, kishte lozur një rol me rëndësi në mbledhjen e Kongresit të Lushnjes dhe në përgatitjen e Luftës së Vlorës. Sipas A.Këlcyrës, “ Sinqeriteti i ndjenjave të Idenit shprehet në interesimin dhe simpatinë që ka treguar vazhdimisht për problemet shqiptare gjatë shumë viteve edhe kur nuk kishte asnjë lidhje pune”. Salvatore Meloni, konsulli Italian në Vlorë, gjatë viteve 1922-32 që e njihte shumë mirë majorin Iden, më 30.12 1924, përmes Legatës Italiane në Durrës, i telegrafoi M. P. Jashtme Italiane, me tekstin si vijon, që shprehte mllef të madh: “Ideni është mjaft i njohur në Shqipëri për shërbimet që u ka bërë nacionalistëve gjatë pushtimit Italian të Shqipërisë duke thurur intriga kundra komandave italiane duke i lehtësuar aksionet e komiteteve revolucionare që çuan në ngjarjet e Vlorës. Në rast se ai vjen në Itali dhe do të qëndrojë atje e të mbajë lidhje me refugjatët, veprimtaria e tij duhet mbikëqyrur se e meriton plotësisht, po të kemi parasysh qëndrimin armiqësor që ai ka mbajtur ndaj nesh”.

Megjithatë, Ideni erdhi në Itali e u takua me miqtë e tij të dikurshëm dhe fjalët e para të tij ishin: «Jeni viktima të petrolit që shpresohet të gjendet në vendin tuaj». Në kujtimet e tij Sejfi Vllamasi shkruante: “Në kohën e emigracionit në Paris, më 1934 u takova me zotin Iden, i cili më kishte ftuar për darkë. Ky konsull që i kishte bërë gjithë ato shërbime Shqipërisë në kohën e Kongresit të Lushnjes me tha: “Vajguri që ia shkëputi Turqisë vilajetin e Mosulit për shkak të burimeve vajgurore për t’i dhënë Irakut, po ai vajgur ju përzuri juve nga Shqipëria dhe pruri Zogun ne fuqi”. Morton Ideni, miku i shqiptarëve, aty nga fundi i prillit 1939, mbas pushtimit të Shqipërisë nga italianët, shkoi në Zvicër për t’u takuar me Ali Kelcyrën e Qazim Koculin. Ata biseduan disa ditë radhazi, ku përfundimisht majori Iden ishte shprehur në këtë mënyrë Ali Këlcyrës: “Ajo që u paratha me kohë dhe me kaq insistim në të gjitha anët e botës për 14 vite radhazi, u vërtetua plotësisht, fashizmi me bajoneta të zhveshura pushtoi aleaten e vogël,tani për ju nuk ka mbetur asgjë për të bërë jashtë vendit. Ju këshilloj nxehtësisht që të ktheheni një orë e më parë në atdhe. Vazhdimi i qëndrimit tuaj në mërgim, në gjendjen e sotme më duket jo vetëm i kotë, por edhe joprodhues. Kam besim dhe bindjen e plotë se ju mund t’i bëni më shumë shërbim çështjes kombëtare në Shqipëri, sepse ajo rishtazi ka për të shpëtuar si në vitet 1912 dhe në 1920, në luftën në malet e saj dhe prej djemve të saj. Këto nuk janë vetëm mendimet e mia, por edhe të disa qarqeve politike londineze që merren me çështjet e Shqipërisë dhe të Ballkanit e sidomos miqve të Shqipërisë”. Lec Kurti, ministri i fundit shqiptar në Londër, në qershor të vitit 1939, para se të largohej nga Anglia kishte pasur një bisedë me Marry Herbertin, e cila i kishte treguar se major Ideni e kishte takuar atë zonjë dhe i kishte thëne se më në fund i kishte bindur drejtuesit e refugjatëve politikë të ktheheshin në atdhe. Fatkeqësisht, për këtë mik të Shqipërisë dhe të shqiptarëve nuk kemi të dhëna për vitet e fundit të jetës së tij.
TANDART

Majori britanik dhe lufta e tij për çlirimin e Vlorës

Majori britanik dhe lufta e tij për çlirimin e Vlorës

Majori britanik dhe lufta e tij për çlirimin e Vlorës :: Komentet