Alma Mile

Edhe kur shkruan, ai duket sikur pikturon. Tabloja është e qartë, plot dritë dhe e lexueshme, deri në detajin më të vogël. Poeti dhe piktori anglez, Edward Lear është ndoshta i pari udhëtar shkrimtar, që përshkoi gjithë Shqipërinë nga Veriu në Jug, pa u ndalur thjesht në sarajet e ndonjë pashai. E nisi udhëtimin përmes Shqipërisë në vjeshtën e vitit 1848 dhe me fanatizëm fiksoi çdo detaj të rrugës së tij. Ky ditar udhëtimi është tashmë në duart e lexuesit shqiptar përmes botimit të shtëpisë botuese “Plejad” me titullin “Edward Lear në Shqipëri”. Përmes shënimeve të tij vjen Shqipëria e 1848-1849, që nga qytetet më të mëdha, si Shkodra, Tirana, Elbasani, Berati, Gjirokastra, Himara, deri tek fshatrat më të vegjël, ku ai kaloi. Përshkruan me detaje, jo vetëm qytetet, por edhe vendet ku bujti, hanet, njerëzit, veshjet, sjelljet. Lear vizaton panoramën e një vendi të varfër, shumë të prapambetur, ku gruaja është një “kafshë pune” dhe ku burrat kanë pamje të ashpër e të krekosur. Nga ditari “Edward Lear në Shqipëri” sjellim disa fragmente, ku përshkruhen disa qendra të rëndësishme, si Shkodra e pasur dhe e pastër, Tirana e zhurmshme e plot xhami e Himara, qysh aso kohe “mendje më vete”. Në fund të librit gjenden edhe disa skica, që Lear kishte bërë gjatë udhëtimit.
Në Shkodër
Gjithë ditën moti duket i ngrysur dhe kërcënues, por retë i shtojnë një bukuri madhështore maleve ngjyrë blu të errët që rrethojnë fushën e Shkodrës. Që herët në mëngjes tregtarët e Shkodrës kalojnë atje grupe-grupe rrugës për në Pazar; shumë prej tyre janë shumë të pasur dhe bëjnë tregti më së shumti me brigjet e Italisë. Sidomos me Venedikun, dialektin e të cilit e flasin të gjithë pothuaj po aq mirë sa greqishten, sllavishten, shqipen dhe turqishten. Në qytetin e tyre ata bëjnë një jetë që nuk bie në sy dhe i veshin ndonjëherë fustanellat, por mbajnë kapota të gjata e të errëta, pantallona liri, të zeza, ose blu, si ato të korfuziotëve apo banorëve të ishujve grekë; nën to mbajnë çorape të gjata e të bardha dëborë, të cilat i ndërrojnë përditë, çfarë mrekullie! Por shkodranët janë krejt ndryshe nga pamja, zakonet dhe mënyra e sjelljes nga shqiptarët e jugut. Gratë i mbulojnë fytyrat dhe kur i sheh jashtë shtëpive, nuk i dallon dot të krishterat nga muhamedanet, sepse të gjitha pa përjashtim mbajnë pelerina të kuqe me kapuça katrorë. Megjithatë, kur shkojnë në Venedik e Kotorr, tregtarët shkodranë shpalosin vetveten, si të thuash, sepse në vendin e tyre, nga frika se mos ngjallin lakminë e turqve, nuk ua mban të tregohen të tillë. Jashtë vendit ata shpalosin të gjithë pasurinë shkëlqimtare të kostumit gegë; kurse gratë shkodrane bëjnë të kundërtën; në shtëpi ato veshin kostume të mrekullueshme, pothuaj përtej imagjinatës. Në marrëdhëniet shtëpiake, të krishterët katolikë të Shkodrës kanë shumë gjëra të përbashkëta me sunduesit e tyre muhamedanë, nën pushtetin e të cilëve kanë qenë për një kohë kaq të gjatë sa që kanë marrë shumicën e zakoneve të tyre, si për shembull, martesat bëhen nga prindërit dhe nusja e dhëndri nuk e shohin kurrë njëri-tjetrin deri ditën që nusen e çojnë në shtëpinë e burrit, ditën e dasmës. Ashtu si në Turqi, femrat në çdo familje janë pothuaj të ndryra si në burg, dalin vetëm të mbuluara dhe asnjëherë nuk rrinë bashkë me burrat e ndonjë familjeje tjetër.
Tiranë
Atë ditë ishte ditë tregu, ose ditë pazari dhe, kur desha të hap bllokun e vizatimeve në sheshin e gjerë përpara dy xhamive kryesore (një skenë e paparë konfuzioni, me dema, buaj, dele, dhi, pata gomarë, qen dhe fëmijë, vraponin të gjithë nga të gjitha anët) një pjesë e madhe e vendasve, të nxitur nga kureshtja, filluan të shtyheshin afër meje për të parë ç’po bëja, me gjithë përpjekjet e kavasit për të krijuar një hapësirë bosh rreth meje. Vetëm gratë, me ferexhe të errëta dhe perçe prej byrynxhyku të bardhë si prej fantazmash, rrinin pranë mallrave që shisnin e nuk luanin nga vendi. Do t’i kisha vizatuar me gjithë qejf xhamitë e zbukuruara me arabeskat e mrekullueshme, por turmat, më në fund, ma hoqën gjithë dëshirën që kisha për të punuar. Jo më pak e mërzitshme ishe vëmendja e pareshtur e një dervishi fanatik, me një sjellje dhe pamje shumë të çuditshme. Thirrja e tij “Shejtan” kumbonte shpesh dhe, kur hidhej dhe përdridhej, duke bërë një sërë marifetesh të çuditshme, shpesh më vinte afër dhe më tundte në fytyrë një bastun të gjatë me grremç, të mbuluar me xhingla tingëlluese, të cilin ndonjëherë ia tregonte edhe kavasit, sikur donte të më thoshte me kërcënim “Të mos ishte ky që të mbron, do të ishe zhdukur, more i pafe!”. Turma shihte veprimet e njeriut të shenjtë me frikë dhe nderim, sepse Tirana, me sa duket, është vend ku fesë i kushtohet shumë vëmendje. Në asnjë pjesë tjetër të Shqipërisë nuk ka xhami kaq të bukura sa këtu dhe askund tjetër nuk sheh kaq shumë dervishë të veshur me xhybe të gjelbra. Dhe ndonëse mund të mërzitet nga pamundësia për ta ushtruar profesionin e vet rehat, artisti shëtitës nuk duhet të ankohet për pasojat e kureshtjes mëse të natyrshme të njerëzve e as për ndonjë lloj irritimi që shfaqin kur shohin art të ushtruar aq haptazi, që simbas mendjes së tyre të frikësuar e të pashkolluar, duhet të jetë hiç më pak se vepër e djallit. Lagjet në të dalë të Tiranës janë të mrekullueshme. Sapo del jashtë qytetit shijon skena të mrekullueshme të qetësisë, mes rrapeve madhështore dhe përrenjve me ujë të kulluar sa më s’ka. Gjithë mbasditen e kalova duke vizatuar në rrugën e Elbasanit, nga ku pamja e qytetit është shumë e bukur. Vargu i gjatë i fshatarëve, që ktheheshin në shtëpi nga pazari, më dha mundësinë të skicoja shumë prej kostumeve të tyre, teksa kalonin.
Në Himarë
Mu poshtë Strada Biankas, shtrihej një brez i gjatë toke midis detit dhe malit, nga ku dukeshin vendndodhjet e pothuaj të gjitha fshatrave himarjote, i gjithë territori midis Adriatikut dhe vargut të kodrave në perëndim njihet në përgjithësi me emrin Himarë. Pak më poshtë, në faqe të malit, takuam një grup udhëtarësh himarjotë; s’ka njerëz që lëvizin kaq shumë sa himarjotët. Ishin nja tetëdhjetë a njëqind gra të ngarkuara si s’kisha parë askund tjetër, së bashku me të afërmit e tyre meshkuj, të cilët e ngjitnin malin për qejf të tyre, kurse gratë ishin ngarkuar me guna, foshnja e bohçe. “O Zot!” më shpëtoi pa dashje pasthirrma, me gjithë betimin që kisha bërë për t’iu përmbajtur filozofisë sime të udhëtimit: “Mos nxirr asnjë pasthirrmë habie për asgjë!”. “Si mund t’i katandisni kështu gratë tuaja në skllave, deri në këtë masë?”. “Ty si i huaj, mund të duket e jashtëzakonshme, por fakti është që në Himarë s’kemi mushka dhe prandaj përdorim krijesa që s’janë edhe aq të fuqishme, si gratë. Nuk ka zgjidhje tjetër, mushka s’ka dhe gratë janë gjëja më e përafërt me mushkat. Megjithëse nuk krahasohen për nga fuqi me mushkat, prapë janë më të mira se gomarët, madje edhe më të mira se kuajt”. Ky ishte i gjithë sqarimi që mu dha për ndërhyrjen time. Këto gra himarjote ishin të së gjitha moshave, dhe shumë prej tyre, shumë të bukura. Veshja e tyre përbëhej nga një fund i gjatë i bardhë, me një përparëse leshi të qëndisur(që e vishnin mbrapa dhe jo përpara). Burrat, veshur me guna të bardha, dukeshin të fuqishëm dhe ecnin me krekosjen dhe epërsinë aq karakteristike që i dallon gjithë shqiptarët...
Burrat i mbajnë flokët shumë të gjatë dhe ecin me krekosjen e plotë të dinjitetit shqiptar, me shprehjen më të lartë dhe më supreme të krenarisë dhe pavarësisë në çdo gjest...
Koha e artë e lirisë së Himarës ka qenë gjatë kohës së pashallarëve të Vlorës, përpara se sa Aliu të gllabëronte të gjithë Shqipërinë; por që nga sundimi i këtij të fundit, kjo racë e pashtruar u vyshk e u thye. “Ne i shërbejmë Sulltanit”, thonë ata, por kur i pyet se ç’janë, shqiptarë, të krishterë, apo turq, ata thonë: “Asnjë prej tyre, ne jemi himarjotë”.
Panorama