Më tej ai zbulon dhe disa detaje mbi konfliktin për projektligjin në fushën e kulturës kur në atë kohë ishte Ministër i Kulturës Edi Rama. Dirigjenti si një prej pjesëtarëve të grevës së urisë tregon se si nisi konflikti mes ish ministrit Rama dhe komunitetit artistik.

-Pse u larguat nga Shqipëria?

Unë jam larguar në fund të vitit 2002. Problemi që unë u largova e pati zanafillën që pas largimit nga opera. Çdo gjë nisi me projektligjin për teatrin, e cila pasoi me grevën e urisë dhe ne e kundërshtuam atë projektligj. Unë e quaj veten të dobishëm jo vetëm duke qenë i punësuar në një punë shteti, por e kam gjetur veten dhe jashtë teatrit të operës në atë kohë, por largimi im ishte dhe për arsye familjare.

-Si ndodhi që u futët në grevë urie në atë kohë?

Konflikti fillimisht nisi mes artistëve dhe ish drejtoreshës së TKOB në atë kohë, që ishte Zana Çela. Kjo ndodhi në gjashtë mujorin e dytë të vitit 1999. Nisi me një konflikt, për mënyrën e sjelljes së artistëve, por më pas kaloi në projektligjin për teatrin, i cili donte të shndërronte qoftë TKOB apo dhe teatro të tjerë në biznese. Në atë kohë ishte Ministër Kulture Edi Rama. Ne si opera arritëm deri në grevë urie, aq sa ndryshuam jo të gjithë ligjin, por ndryshuam pikën esenciale që kishte të bënte me infrastrukturën e teatrove si atë të operës apo dhe të tjerë nuk u lejuan që të shndërroheshin jashtë funksionit të tyre artistik. Ka nevojë për rregullime përsëri dhe jo vetëm për atë projektligj, por dhe ligjet që janë për funksionim e institucioneve artistike.

-Si e shikoni sot Teatrin Kombëtar të Operës dhe Baletit?

TKOB funksionon. Kur je jashtë mund të flasësh shumë kollaj, por kur je brenda shikon që gjërat nuk janë aq të thjeshta sa mund t’i rregullosh në atë që thua ti, por duhen parë në terren konkret, i cili ka aktivitet, ka shfaqje të arrira. Teknika ka arritur përmirësim nga sa unë e kam lënë. Orkestra është zhdërvjelltësuar dhe për një javë ti mund të japësh dhe premierën. Por gjithmonë ka probleme, dhe jo vetëm në institucionet tona. Edhe TKOB do të eci bashkë me gjithë zhvillimin shoqëror të Shqipërisë dhe nuk mund ta shkëputësh dhe të thuash që është një oaz. Por për derisa spektatori është kthyer në opera, ndjek shfaqte, kjo është funksionale.

-Si i komentoni politikat kulturore që janë ndjekur për sa i përket fushës së artit dhe kulturës gjatë këtyre viteve në vendin tonë?

Mund të them që këto katër vjet TKOB dhe TK janë mbështetur. Rrogat për artistët gati janë dyfishuar. Por vend për përmirësime ka gjithmonë. Një politikë e caktuar kulturore nuk është e përsosur deri në fund. Unë do të thosha që muzika simfonike, krijimtaria operistike dhe ajo e baletit duhet të mbështet më shumë në krahasim me aktivitet, të cilat janë për një natë, sepse është një traditë e cila mbetet. Unë jam i kësaj fushe dhe kërkoj gjithmonë kushdo që të jetë ministër që të mbështetë financiarisht. Mendoj që mbështetja financiare duhet të bëhet për eksportimin e këtij lloji arti jashtë vendit. Kjo duhet të arrihet me mënyra të ndryshme si: me mbështetje muzikore, botimet muzikore, prodhimin e CD të muzikës shqiptare etj. Pra duhet nj eksport i kësaj lloj krijimtarie.


-Janë ndërmarrë disa herë reforma në fushën e kulturës, por këto janë kundërshtuar nga komuniteti artistik. Si e komentoni këtë?

Unë kam gjithmonë energji sepse jam artist skenës dhe kuptoj që reformat duhet të nxisin skenën, prodhimtarinë dhe të funksionojnë që secili të bëjë punën e vet. Për sa i përket debateve që u zhvilluan pak kohë më parë mbi reformën në institucionet kulturore unë këtë e kam ndjekur nëpërmjet gazetave. Mendoj që nuk mund të bëhet një reformë pa pasur një model. Reforma më e mirë është që të mos shpikim, sepse Shqipëria po futet dhe në NATO. Ti je i detyruar që të shkosh atje ku duan të tjerët, por dhe ne duam të shkojmë në Europë, atëherë mos shpik. Ke modele nga Europa dhe merr një model që duket më i përshtatshmi dhe aplikoje. Kështu duhet të funksionojë dhe jo me psikologjinë shqiptare, që më intereson mua kjo gjë se unë jam ministër, por bëj një model dhe aplikoje.

-Folëm për Ministrinë e Kulturës, por ndërkohë sipas jush cili duhet të jetë roli i Bashkisë në institucionet kulturore?

Pavarësisht se sot është Kryetar Bashkie Edi Rama, asnjë teatër opere apo institucion tjetër kulturor nuk mund të jetë i veçuar nga qyteti në të cilin jeton. Bashkie duhet të ketë projekte financuese për teatrin e operës,por dhe për të tjerët. Vërtetë që këto institucione janë nën varësi të Ministrisë së Kulturës, por kjo është alla shqiptarçe, sepse në fund të fundit ky institucion i shërben qytetarëve të Tiranës. Por tek ne funksion kush të mbajë emrin e parë, kjo është e keqja. Ti je kryetar i kësaj Bashkie, ku t’i mund të financosh dhe projekte të veçanta në TKOB. Kështu që është kjo që duket normale për Shqipërinë, nuk është normale. Gjithashtu them që lagjja të ketë teatër për fëmijë apo të rritur, qoftë për të rritur apo amatorë që duan të bëjnë diçka jashtë punës teksa të rrinë nëpër kafene për orë të tëra, dhe të shajnë qoftë atë që jep para, sepse nuk kanë se ç’të bëjnë. Brezi i ri kohën e lirë duhet ta mbushi me aktivitete muzikore, teatrore, të librit etj. Është një jetë, e cila mendoj se do të zbusë njerëzit më shumë nga rruga dhe do t’i kulturojë më shumë. Shqipëria kërkon njerëz të kulturuar, dhe kjo do t’i bëjë më tolerantë me njëri-tjetrin. Arti është nga natyra më tolerant. Kryetari i Bashkisë duhet të ketë projekte dhe për artin. Unë kam folur boll për këtë dhe nuk dua të flas më. Edi Rama nuk e ka ndërmend fare kulturën. Vetëm kur kultura është biznes për atë është vlefshme, por jashtë biznesit nuk është e vlefshme. Kryetari i Bashkisë flet për shumë gjëra, por kulturën nuk kam dëgjuar që ta përmendë dhe nuk e di në do t’i bjerë ndonjëherë ndër mend dhe si kryetar partie që është të flasë për kulturën. Ka kulturë që është biznes që e mbështet Edi Rama, por ka dhe kulturë që nuk është biznes që atij nuk i intereson, dhe kjo pjesa jonë që i përket teatrit nuk mund të quhet biznes dhe atij nuk i intereson.

-Gjatë këtyre dy dekadave muzika shqiptare pësoi disa ndryshime në krijimtarinë e saj. Si e keni parë zhvillimin e saj?

Për muzikën e lehtë mund të them se nuk jam shumë amator i saj. Mua më pëlqejnë ato këngë që vijnë thjesht. Do të thosha që liria e shprehjes ka të mirat dhe të këqijat e saj, por është tregu muzikor ai që bën seleksionimin e këtyre krijimeve. Unë do të thosha që ka kompozitorë, që mund t’i quaja si amator nga ana e krijimtarisë ashtu dhe nga ana e profesionalizmit, të cilët fatkeqësisht në disa televizione dëgjohen 24 orë në ditë, por është e drejtë e tyre që ata të bëjnë këtë gjë.

-Çfarë mund të na thoni për kompozitorët e muzikës serioze?

Ka pasur festivale të ndryshme të muzikës së dhomës dhe ka pasur pak krijimtari në muzikën simfonike, që janë disa suita të Çesk Zadesë nga viti ’91 dhe më pas Feim Ibrahimi. Por dua të them që në muzikën simfonike ka shumë mangësi, edhe në krijimtarinë e baletit, por dhe të operës. Kjo mendoj se duhet nxitur, sepse ka mbetur bosh. Kjo ka ndodhur për disa arsye dhe njëra është që duhet të rikthehen festivalet e muzikës simfonike. Festivalet e muzikës serioze, festivalet për formacione të muzikës të mëdha, sepse ka festivale për muzikë dhome, të muzikës së re. Unë them që duhet të kalojë koha e tejngopjes që kishim dikur. Është koha që jo duhet të rishikojmë muzikën e shkruar para viteve ’90, por duhet të nxisim krijimtarinë muzikore. Kjo nxitet me aktivitete për këtë lloj muzike. Unë them se kjo ka të bëjë dhe me politikat kulturore, që ndiqen. Mendoj se Ministria e Kulturës me ministrin e ri duhet ta ketë në prioritet.

-Ju përmendët festivalet e muzikës simfonike. Pse u ndërprenë këto festivale?

Ka arsye të ndryshme për këtë. Dikur kanë qenë “Dekadat e Majit” dhe nuk është ndonjë gjë që të kthehen festivalet, jo siç ishin në atë kohë, por të kthehen në muzikën profesioniste, që të ketë festivale. Në këtë mënyrë nxiten orkestrat, nxitet krijimtaria por kjo kërkon një financim, por jo aq sa të tremben në këtë gjë.

-Roli i kompozitorëve në krijimtarinë e muzikës shqiptare. Ç’mendoni për ata?

Kompozitorët mund të shkruajnë për veten e tyre dhe t’i mbajnë në shtëpi veprat, sepse po nuk pati festivale ata nuk kanë se ku ti shfaqin këto vepra. Duhet të ketë një aktivitet ku ata të shfaqen me veprat e tyre. Bën orkestra e RTSH ndonjë porosi të vogël, të cilët paguhen në mënyrë mizerabël për krijimtarinë e tyre. Ata paguhen sikur një instrumentist të marri pjesë në ndonjë koncert. Paguhen shumë keq dhe mendoj se duhet parë porosia e veprave për kompozitorët që kanë e emër dhe kompozitorët që nxiten nga politikat kulturore.

-Ju thatë që ka mangësi në këtë lloj krijimtarie, por për vlerat e saj ç’mund të na thoni?

Sot kompozitorit nuk mund t’i diktosh që bëj këtë gjë, sepse kështu duhet. Mund të sugjerosh që dua një balet me një temë të tillë, por nuk mund t’i thuash që unë e dua muzikën si më pëlqen mua. Ajo kohë ka ikur dhe përgjegjësinë për krijimtarinë e mban vetë kompozitori. Sot nuk mund të diktosh, pastaj nëse ke vepra me porosi, di që ka kompozitorë si Aleksandër Peçi, Thoma Gaqi, Vaso Tole etj, që e njohin krijimtarinë e tyre dhe ke besim që do të porosisësh një vepër serioze.

-Ku e shikoni ndryshimin e vlerave muzikore para dy dekadave dhe muzikës që krijohet tani?

Unë do të doja që të dëgjoja vepra muzikore që të jepja një mendim. Ka pak krijimtari dhe është vështirë që të bësh një krahasim, sepse nuk ka krijimtari simfonike.

-Nga Kanadaja keni ardhur në Tiranë për premierën e baletit “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur”. Ç’mund të na tregoni për punën tuaj?

Po përgatitemi seriozisht, sepse është një vepër që ia vlen. Kjo për disa arsye, dhe jo vetëm për llojin e krijimtarisë, jo vetëm për titullin që mban që është vepër e Ismail Kadaresë shumë e njohur, por dhe për mundësinë që jepet që veprat tona të rivihen, ashtu siç është kjo vepër që vjen me një koncept të ri, dhe të zhveshur nga ndikimet e asaj periudhe. Ky është një variant modern baleti, qoftë në koreografi qoftë dhe në muzikë. Janë zgjedhur pjesë të veçanta që përshtaten me koreografinë. Ky është një version i redaktuar nga mjeshtri Zhani Ciko, i cili e ka përshtatur dhe balet. Nga ana profesionale nuk është hequr, por janë shtuar disa pjesë, po nga krijimtaria e kompozitorit Nikolla Zoraqi, për të plotësuar idenë dhe konceptimin e koreografisë, i cili këtu hiqet pak nga skenat masive në ndonjë rast, dhe del më tepër ideja e gjeneralit me plakën Nicë, si dhe kontradiktat mes asaj që ka humbur vajzën dhe atij që kërkon eshtrat e ushtarëve të vet. Kjo është pika kryesore e këtij baleti. Shfaqja do të zgjasë rreth një orë e gjysmë dhe nuk ka ndërprerje.

-Jeni njohur më parë me veprën e kompozuar nga Nikolla Zoraqi?

Unë veprën më parë e kam pas dëgjuar, por nuk e kam dirigjuar. Tani pata mundësinë që ta njoh shumë më mirë, sepse kam bërë dhe kompjuterizimin e veprës. Kështu që unë e njoh tani veprën notë për notë dhe jam i detyruar që çdo notë ta shikoj me vëmendje dhe ta vendos në partiturë. Kjo është një meritë e Teatrit Kombëtar të Operës dhe Baletit që veprat po kompjuterizohen, sepse tani nuk është vetëm një partiturë origjinale por dhe mund të shumëfishohen dhe të shikohet krijimtaria e kompozitorëve. Me kritikë në kuptimin e mirë, por qoftë dhe në aspektin e kritikës së një vepre në atë që nuk shkon. Kjo bëhet për të parë dhe krijimtarinë e tyre në atë kohë.

-Si e vlerësoni kompozitorin Nikolla Zoraqi?

Është një nga figurat kryesore të krijimtarisë muzikore shqiptare. Ai renditet përkrah emrave të tjerë të njohur si Çesk Zadeja, Feim Ibrahimi, Tonin Harapi, si dhe shumë të tjerë që kanë hyrë në traditën e krijimtarisë muzikore. Këta emra kompozitorësh janë baza e rilindjes shqiptare të muzikës simfonike, operistike, baletit etj. Nikjoll Zoraqi është një prej këtyre emrave të talentuar në krijimtarinë muzikore shqiptare.

-Mbi aktivitetin tuaj artistik në Kanada çfarë mund të na thoni?

Aktiviteti im në Kanada është i lidhur me profesionin. Unë jam dirgjet i parë i një orkestre simfonike në Vancouver. Pas veprës “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur”unë atje do të filloj provat për një koncert me orkestrën që unë dirigjoj.

-Në këtë premierë ju bashkëpunoni dhe me koreografin Agron Aliaj. Si ndjeheni me këtë bashkëpunim?

Agron Alija për mua është një mjeshtër. Nga brezi i tij ka mbetur i vetmi që bën lidhjen mes traditës dhe elementëve të rinj që sjell sot koha. Veprat që ai ka vënë në skenë i shikon me një sy tjetër. Është mjeshtëria ajo që mban mjeshtrin Agron Aliaj.

-Keni qenë drejtues artistik për një periudhë kohe i Orkestrës Simfonike të RTSH. Si e shiko sot këtë formacion muzikor dhe ç’mund të na thoni për interpretimin e saj në festival ku ajo dhe nuk interpreton live?

Orkestra Simfonike e RTSH koncertet i bën live, por kur vjen puna e festivalit do të ishte mirë që ajo të ishte e tëra live, por kjo varet nga vendi që bëhet festivali, si dhe teknika që ke në dispozicion. Për mua do të ishte mirë që interpretimi i saj të ishte i tëri live. Orkestra si formacion është i plotë, por me ndërrimin e drejtuesve ndodh që secili ka mendjen e vet. Unë për aq kohë sa isha bëra më të mirën. Problemi është tek trupat tona artistike, që duhet të marrësh më të mirën e atyre dhe ta nxjerrësh në skenë.
Sot