Erl Kodra
Nexhmije Pagarusha (7 maj 1933 - 7 shkurt 2020)
Nuk e mbaj mend se kur e kam dëgjuar për herë të parë zërin e Nexhmije Pagarushës. Me gjasë, ka ndodhë në ndonjë mbrëmje vere, në oborrin e kullës prej guri, duke dëgjue në valë të shkurtëra; sepse në shtëpinë tonë Radio Prishtina dëgjohej rregullisht. Unë jam mëkue me muzikën që vinte prej përtej klonit me gjemba, që shtrihej vetëm disa kilometra larg shtëpisë tonë. "Muzika dhe Poezia" më ka mësue të kuptoj se çka është Kosova, se kush është Gjakova, Prizreni, Peja dhe Prishtina. Nga kjo pikëpamje, mund të them se unë jam një shqiptar i Kosovës.
Sot lexova dy shënime të Shqiptar Osekut për këngëtaren Nexhmije Pagarusha, si një reagim pas lajmit se artisja u nda nga jeta.
Në të vërtetë unë nuk do të shkruaja asnjë fjalë, nëse, ta zëmë se Shqiptari do të shkruante vetëm se "Gjitha këngët e Nexhmies mund të ndahen në tri lloje: këngë bukolike për bukuritë e natyrës dhe fshatit, të cilat përkthehen edhe serbisht dhe ekotizojnë shqiptarët; idila historike ku mjerimi i të kaluarës me rruspë e kuti duhani kontrastohet te dëgjuesi shqiptar me progresin e Jugosllavisë socialiste; si dhe melodrama sentimentale ku qahet një ndarje dashurore" (cit. Shqiptar Oseku).
Tek e fundit, një përcaktim i tillë për artisten Nexhmije Pagarusha, më së paku është i pasaktë, në të gjitha kuptimet. Në të vërtetë, për të përkufizuar profesionalisht vlerat e saj si artiste, deomos duhet të shkruajn kritikët e muzikës. Unë nuk mund të marr përsipër një rol të tillë, sepse nuk jam muzikolog, por mundem të shkruaj për aspekte të tjera të qasjes së Shqiptar Osekut kundrejt "Nexhmie Pagarushës si "Madonna” e kulturës në Gegërinë veriore është një rast par excellence dhe shumë interesant se si punon industria shqiptare e miteve" (cit. Shqiptar Oseku).
Logjika me të cilën operon Shqiptar Oseku është e pasaktë, e padrejtë dhe me defekte serioze. Dhe këtë e shkruaj me bindje, duke mos i hyrë fare analizës për vlerat e Pagarushës si artise e madhe (sipas mendimit tim ajo është artistja më e madhe shqiptare e të gjitha kohërave).
Arsyet janë elementare.
Imagjinoni për një moment sikur në Kosovë të mos ekzistonte Nexhmije Pagarusha, Esat Bicurri, Qamili Vogël, Ismet Peja, Ismet Bogujevci, Mazllum Mezini, Luan Hajro, Bajrush Doda, Shaban Gjekaj, Liljana Qavolli, Rizah Bllaca e dhjetra qindra këngëtar të muzikës popullore dhe muzikës së kultivuar. Merreni me mend se çka do të ishte Kosova pa këtë mëkim shpirtëror të shqiptarve të Kosovës. Në një rast të tillë, Kosova do të ishte një shkretëtirë e madhe.
Ka diçka serioze që Oseku e anashkalon me një lehtësi të papërballueshme; Në të vërtetë, sot Kosova ekziston në këtë realitet që është, vetëm në sajë të kulturës kombëtare; ku muzika zë një peshë të konsiderueshme në konstrukturimin shpirtëror të një kombi. Kjo do të thotë se muzika, letërsia, arti në përgjithësi, krahas arsimit, luajn rol të dorës së parë për mbijetesën e një kombi. Rasti i Kosovës e provon pa ekuivok këtë pohim.
Vetëm pas themelimi i Universitetit të Prishtinës mund të flitet me siguri se çështja e Kosovës do të hynte në rrugën e lirisë. Një popull i paarsimuar, nuk mund të kuptojë se çka i mungon. Kultura, arti, letërsia dhe muzika janë tharmi që mban gjallë materien e një kombi. Një komb pa vlera kulturore është i destinuar të shuhet. Në këtë kuptim, arti i Nexhmije Pagarushës dhe i shumë artistëve të tjerë nga Kosova, jo vetëm që mbajti gjallë kulturën autentike shqiptare, por e pasuroi atë me vlera të një niveli të papërsëritshëm.
Kundërtheniet e Osekut janë të shumta. Mes të tjerash, Shqiptari thotë dhe ngre dyshime nëse Pagarusha ishte artiste e madhe. Dhe thotë se "realiteti i Nexhmie Pagarushës është se nuk është e sigurt se ajo qe individ i suksesshëm. Varet natyrisht nga përkufizimi i suksesit: nëse quajm sukses pse këndoi për herë të parë si artiste e një grupi etnik të diskriminuar në disa skena më të njohura, e se mori disa shpërblime, atëherë ishte e suksesshme. Por nëse sukses tek artisti quajm realizimin e plotë të talentit, ceshtja hapet për debat. Artistet bëhen vërtet të mëdhenj kur talenti i tyre kap damarin e epokes së vet, duke i dhënë atij një ngjyrim personal. Artistë kulmor kanë arritur, me raste, edhe të ndryshojnë rrjedhat e aortave të kohës".
Po Shqiptar, ke të drejtë në fakt. Pagarusha nuk arriti të "ndryshojë rrjedhat e aortave të kohës", por megjithatë arriti, të ngrejë në nivele sipërore muzikën shqiptare, artin dhe kulturën, me zërin më të rrallë në botë. Talenti i saj i papërsëritshëm dhe bukuria e saj ishin dëshmia e kohës se shqiptarët e Kosovës janë një gjen i fortë, i jashtëzakonshëm, dhe që me siguri do t'i mbijetojë sfidave të historisë.
Oseku ngre një lloj pretendimi për këngëtaren Pagarusha, njësoj siç mund të ngrihet për shkrimtarët, gazetarët dhe politikanët. Në fakt gabon rëndë, sepse është tjetër gjë një këngëtare, dhe krejt tjetër gjë një shkrimtar, poet, gazetar ose politikan. Kosova nuk mbeti nën Jugosllavi prej Pagarushës, as prej këngëtarëve të tjerë, as prej "luajalistëve" siç i quan Shqiptari.
Kosova mbeti nën Jugosllavi sepse Enver Hoxha dhe Tito ranë dakort të mos e prishin terezinë, edhe pse gjysma e kombit shqiptar mbeti nën hyqmin e një shteti të huaj. Fundja, Tito pse duhet ta kishte problem këtë punë, kur vet Enveri e pranoi pa kushte humbjen e Kosovës?
Kosova mbeti nën Jugosllavi, sepse Miladin Popoviç dhe Dushan Mugosha e "bekuan" që në lindje Partinë Koministe Shqiptare.
Kosova mbeti e tillë, sepse Enver Hoxha kishte marrëveshje me UDB-në, dhe i kthente mbrapsht të gjithë të ikurit nga regjimi serb. Me mijëra shqiptar të Kosovës u janë kthyer autoriteteve serbe nga Sigurimi i Shtetit; ndërkohë, po ashtu, me mijëra shqiptar të Shqipërisë, të ikur nga terrori komunist i Enverit, janë kthyer në ferrin shqiptar.
Kosova mbeti nën Jugosllavi sepse Fadil Hoxha e dhjetra komunist të tjerë, shqiptarë të Kosovës e bënë kompromisin e madh me Titon. I fundit ishte Rrahman Morina.
Por të rikthehemi te Nexhmije Pagarusha. Kësaj here si artiste, megjithse unë nuk mund të shkruaj si profesionit për muzikën e saj, gjithsesi, unë mund të shkruaj si një autor për artin e saj.
Shqiptar Oseku thotë se "Baresha" është një këngë bukolike.
Në të vërtetë "Baresha" është një overturë, është një arie, një ndër hitet më të jashtëzakonshme që mund të jetë kënduar ndonjëherë, jo vetëm në gjuhën shqipe. Një këngë të tillë do t'a kishin zili kultura të mëdha dhe popuj të mëdhenj; me siguri francezët do ta donin të kishin të tyren, po ashtu anglezët, spanjollët ose italianët. Nivele të tilla sipërore nuk janë të zakonshme edhe për njerëzimin, e le më pastaj për një popull të vogël si shqiptarët.
Po ashtu, muzika e tjetër e Pagarushës mbetet thellësisht elitare dhe qytetare, njëlloj tradite të padiskutueshme e qytetrimit tonë, kulturës tonë. Sigurisht që është marrëzi të mendosh se Nexhmije Pagarusha nuk ndikoi njësoj si Pink Floyd ose Queen. Por Nexhmije Pagarusha ishte shqiptare, një ndër më të ndriturat e epokës së saj.
Në të vërtetë, në të gjithë qasjen e Shqiptar Osekut nuk kuptohet mirë se ku do të dalë. Sepse, sipas tij, Pagarusha nuk mund të jetë një mit, nuk është e madhe, nuk është e mirë, sepse ajo këndoi në kohë të Jugosllavisë.
Shumë mirë, po çfarë të bënte Pagarusha? Të mos këndonte? Të këndonte kundër regjimit serb, apo të arratisej nga Kosova? Nëse do të këndonte kundër regjimit serb, a do t'i transmetonte Radio Prishtina këngët e saj? Domethënë, Fadil Hoxha dhe Rrahman Morina?
Dervish Shaqa ka qenë një rapsod popullor nga Kosova që jetonte në Shqipëri, diku afër Durrësit. Një këngëtar i rrallë, me zërin më të rrallë ndër rapsodët e gegënisë. Shumë legjenda thuhen për Dervish Shaqën. Një ndër to, ishte djali që kishte lënë në Kosovë, u rrit dhe u ba rapsod si i ati. I erdhi fjala Dervishit se djali t'u ka ba kangatarë i rrallë. Dervishi, për të treguar partishmërinë e tij, thotë:
"Djali jem nuk mund të bahet kangatar ma i mirë se unë, sepse ai këndon për serbinë e unë këndoj për Partinë"
Mundet të jetë ose jo e vërtetë. Por fakti është se Dervish Shaqa i ka kënduar Partisë dhe terroristit Enver Hoxha.