Artan Fuga
Shoqëria shqiptare në këtë dhjetëvjeçar të fundit ka njohur zhvillime të ndjeshme, por edhe konflikte të mprehtë me shumë përmasa. Kur flasim për këta të fundit kemi parasysh si konfliktet midis grupeve të ndryshme shoqërore dhe konfliktet ndërindividuale, ashtu edhe ato brenda vetvetes të çdo individit.
Është folur shumë për rrënjët shoqërore të konflikteve përgjatë fazë së tranzicionit duke rradhitur një sërë shkaqesh që supozohet se i kanë lindur dhe i mbajnë gjallë ato. Për këtë arsye janë ndërtuar tipologji të ndryshme të rrethanave që çojnë në konflikte duke i klasifikuar ato sipas moshave, grupeve shoqërore apo krahinave të vendit.

Sidoqoftë mbetet ende për t'u trajtuar me kujdes aspekti psikologjik dhe psikopatologjik i konfliktit. Jo se ai nuk është prekur fare, por sidoqoftë është trajtuar më pak se anët e tjera të tij. Ndërkaq kjo përmasë merr rëndësi të dorës së parë kur mbahet parasysh fakti se sado rrënjë të forta materiale, ekonomike, familjare, shoqërore që të ketë konflikti, ai nuk mund të bëhet realitet nëse njerëzit në konflikt nuk kanë prirjen psikologjike për t'a urryer tjetrin, për t'u përplasur mbase edhe fizikisht me ata që i quajnë kundërshtarë, për të qenë në gjendje të mbajnë mëri për vite të tëra.
Sikurse shkruan Ismail Kadare te romani i tij i fundit Çështje të marrëzisë, në qytetin e fëmijërisë të narratorit mbaheshin mend njerëz që i kishin ushqyer mëritë dhe qejfmbetjet me të tjerët për dekada me rradhë apo i kishin trashëguar prej brezave të mëparshëm në shekuj.
Për më tepër duhet thënë se këto konflikte që shpalosen ndonjëherë edhe brenda familjes kanë si pasojë edhe marrëdhënie psikologjike të çrregulluara. Ato krijojnë një gjendje stresi psikologjik të vazhdueshëm dhe ndikojnë mbi sistemin nervor të anëtarëve të saj.
Konfliktin mund t'a mbajë gjallë edhe një njeri i arsyeshëm dhe në gjendje nervore normale. Kjo ndodh atëhere kur ai e kupton me ndërgjegje të qetë se nuk mund t'a shmangë atë. Por shpesh herë ndeshja midis grupeve shoqërore, individëve të ndryshëm dhe brenda vetes i kalon caqet e gjendjes psikologjike normale. Një ndërgjegje e sëmurë, patologjike, përfshin pjesëmarrësit në konflikt, të cilët, si rregull, nisin t'a humbasin kontrollin mbi veprimet, sjelljet dhe qendrimet e tyre në përgjithësi dhe ato që drejtohen ndaj kundërshtarëve në veçanti.. Në rradhë të parë fillojnë të humbasin kuptimin e vërtetë të realitetit duke zhvilluar gjendje psikopatologjike të lehta ose të rënda sikurse janë deliret, obsesionet, iluzionet, amnezitë, histeritë, përjetimet narcisiste, prirjet e dhunshme dhe gjithçka tjetër që e paraqet kundërshtarin në një dritë të errët, pothuajse si monstër. Tek ai nuk shihet më asgjë pozitive. Ai thjeshtëzohet në një figurë që nuk ka qëllim tjetër në jetë veçse t'iu nxijë jetën të tjerëve. Shpesh herë zhvillohen edhe simptoma psikopatologjike të rënda të mbylljes në vetvete, të mosfoljes, të një heshtjeje kokëkofortë sidomos kur « armiku » ndodhet brenda gjirit të familjes, dhe kur si i tillë është shenjuar vëllai, motra, gruaja, vjehrra, prindi dhe ndonjë i afërt tjetër.
Edhe konflikti politik shoqërohet hera - herës nga çrregullime psikopatologjike të forta në subjektin e militantëve të ndryshëm. Ndodh që këta njerëz të flasin të gjithë ditën për politikë, a thua se ajo është gjëja më e rëndësishme në jetën e tyre. Sapo takohen me njeri tjetrin i futen debatit politik dhe harrojnë të gjitha çështjet e tjera që iu takojnë për të folur. Ndonjëherë zemërohen aq shumë me njeri tjetrin, saqë, megjithëse kryqëzohen përditë në rrugë apo në shkallët e një ndërtese banimi, pothuajse e mbajnë kokën mënjanë për ata që i quajnë kundërshtaret e tyre. Politika iu është kthyer në një obsesion të fortë psikologjik që i bën të harrojnë gjithçka tjetër. Drejtuesit e partive politike që kanë përzemër i konsiderojnë si të pagabueshëm, duke u infantilizuar fort përpara tyre. Pësojnë një regresion psikologjik duke u kthyer virtualisht në një moshë të njomë fëmijërore. Realiteti kthehet përmbys. Nuk është politika që i shërben jetes, por është jeta që duhet të sakrifikohet për politikën. Ngatërohen krejt marrëdhëniet midis mjeteve dhe qëllimeve. Qëllimi bëhet mjet dhe mjeti shndërrohet në qëllim. Ushqehen iluzione delirante se pas fitores së kësaj apo asaj partie politike do të ndodhin « çudira » drejt përmirësimit të jetës dhe të kushteve të saj. Pranohet në mënyrë alogjike çdo argument i « palës sonë » dhe hidhet poshtë me përbuzje dhe në mënyrë jo kritike çdo argument që vjen nga kundërshtari. Ka vetëm pasione dhe jo arsye. Dialogohet me tjetrin, por në fakt ai nuk dëgjohet. Veshi është mpirë. Shqisat janë perturbuar në funksionimin e tyre. Gjithçka kryhet si një ritual që ndjek mënyrën e kompozimit të afisheve elektorale të kandidatëve për deputetë : « Me mua vjen shpresa ». « Besomëni mua dhe gjithçka rregullohet ». « Jam biri juaj ». « Sëbashku me mua gjithëmonë drejt Europës », « Jam çuni i lagjes » - të gjitha shprehje që nga pikëpamja logjike përfaqësojnë devianca të forta logjike, të cilat justifikohen pastaj me arsye propagandistike. Një lloj narcizmi mesianik që në prizmin e arsyes së përditshme do të shikohej me çudi.
Flasim për psikopatologji të konfliktit sepse kemi pothuajse shpesh një rrëshqitje prej gjendjes normale psikologjike, ndodhemi përpara një sjelljeje deviante, sa herë që dikush përballet në një ndeshje apo në një sherr personal me të tjerët. Kjo shfaqet edhe me simptoma psikosomatike që në fakt janë forma histerie sikurse do të ishin skuqja e menjëhereshme e lëkurës së fytyrës, herë të tjera zvjerdhja e faqeve, përhumbja e vështrimit, rrotullimi nga të katër anët i bebeve të syrit, djersitja, dihatja e vështirë dhe ankthi që shfaqet në shtengien e muskujve të trupit. Kjo gjendje e sëmurë nervore e shoqëruar me simptoma të forta somatike shprehet sidomos përgjatë konflikteve që shoqërohen me dhunë.
Marrëdhëniet midis gjendjeve të sëmura psiqike dhe konflikteve janë shumë të ndërlikuara. Zakonisht njeriu i stresuar, i deprimuar, në ankth, në gjendje tensioni nervor, i alarmuar për fatin e tij në jetë, është i prirur të grindet edhe për hiçmosgjë. Po kështu, sikundër thamë, periudha e mirëfilltë konflikuale, edhe ajo, sjell një devijancë psiqike të fortë, dhe më në fund, mbajtja gjallë e konfliktit shoqërohet zakonisht me një tension të fuqishëm nervor, me stres dhe me çrregullime të ndryshme të veprimtarisë mendore të të konflktuarve.
Një ditë, dy vetura u përplasën lehtë duke lëvizur në rrugën « Myslim Shyri ». Prej andej dolën drejtuesit e tyre që ishin të dy djem të rinj nga njëzet apo njëzet e pesë vjeç. Filluan të shaheshin me fjalë të ndyra me njeri tjetrin në mes të një publiku që bëhej gjithnjë e më i madh duke u grumbulluar aty i tërhequr nga frenimi i makinave dhe pastaj nga ngjarja e grindjes që po ndodhte. Nuk vonoi shumë dhe njeri prej të rinjve goditi me grusht në fytyrë tjetrin me të cilin po shahej. Ky i fundit iu përgjigj me një tufë goditjesh me shkelma dhe me grushta. Ndërkohë nga dyert e veturave dolën miqtë e seicilit prej drejtuesve të tyre. Edhe ata u përfshinë në sherr. Për fat të keq asnjë oficer policie nuk arriti të vinte edhe pas disa minutash që grindja po vazhdonte. Një lëmsh të rinjsh tani po ushtronin një dhunë të paparë mbi njeri tjetrin. Fytyra të shtrëmbruara, hundë të gjakosura, rroba të grisura, goditje të thata dhe të fuqishme mbi trupat njerëzorë, dy a tri vetë qendronin të shtrirë në tokë duke rënkuar dhe mezi arritën të ngrihen për t'u tërhequr zvarrë - zvarrë drejt dyerve të hapura të veturave me qëllim që të futeshin në brendësi të tyre. Rruga ishte bllokuar dhe nga të dy krahët autoveturat e tjera ishin bllokuar dhe nuk lëviznin. Askush nuk kishte guximin për t'u futur në mes dhe ndarë ata që po përlesheshin pasi e kishin humbur krejt arsyen për dy gërvishtje të vogla të llamarinës të veturave që drejtonin shokët e tyre. Tani çështja ishte tjetër. Seicili mbronte atë që e quante nderi i vet. Në një çast, dikush nga pjesëmarrësit në atë « betejë » goditi me një mjet të fortë xhamin e përparmë të veturës së kundërshtarit. Kjo e bëri këtë të fundit edhe më agresiv. U qetësua vetëm atëhere kur njeri nga miqtë e vet që po përleshej krahë tij shkelmoi njerin nga xhamet anësore të veturës tjetër, i cili edhe ai u shndërrua në copa dhe çika. Dikush tha se po arrinte policia. Kaq mjaftoi që të gjithë të hipnin në dy veturat e dëmtuara jo aq nga përplasja e lehtë sesa nga goditjet që morrën gjatë grindjes në rrugë të udhëtarëve që ndodheshin brenda tyre. Ikën duke u sharë, duke marrë shënim me sy numurat e targave përkatëse dhe duke i premtuar njeri tjetrit se do të takoheshin gjetiu, një herë tjetër ku do t'i lanin përfundimisht hesapet që kishin hapur fare kot dhe krejt rastësisht.
Kisha mbetur i habitur jo aq nga dhuna e « derdhur » aty mbi xhadenë e rrugës kryeqytetase sesa nga çmenduria e aktit që ndodhi përpara syve tanë. Një marrëzi e vërtetë, një nervozizëm i pakontrolluar dhe i paparë, një agresivitet i sëmurë. Për të mos folur për nga rezultatet e ngjarjes. Krejt irracionale. Një grindje e filluar për dy gërvishtje të holla përfundoi me dëme morale, materiale dhe fizike shumë herë më të mëdha. Hundë dhe krahë sigurisht të thyer, gjakosje, rroba të çjerra, xhame të thyera, armiqësi e mbjellë që sigurisht do të jepte pasoja të tjera më pas.
Nuk kishte diskutim se arsyeja si përllogaritëse e pasojave të një veprimi aty nuk kishte vepruar fare. Njerëz të kulturuar, të qetë, të arsyeshëm do t'a kishin zgjidhur paqësisht problemin, pa humbje, me fitim, por kjo do të kërkon ekuilibrim mendor dhe edukatë tjetër. Mbi të gjitha do të kishte kërkuar rend të fortë, i cili është i vetmi mjet për t'a shmangur vetëgjyqësinë. Vetëgjyqësia konsiderohet psiqikisht deviante në një shoqëri me shtet ligjor dhe me rend, por në situatat kur këto mungojnë, atëhere ajo që quhet sjellje deviante në raste të tjerë bëhet një normë e përgjithshme sjelljeje dhe konsiderohet paradoksalisht si normale.
Rastet e një dhune krejt të pakuptimtë po të nisesh dhe t'i gjykosh nga pikëpamja e një arsyeje të pranuar si të shëndoshë dhe normale janë dhe ato që pa pasur asnjë motiv vetëmbrojtjeje, shpërthejnë për motive të dobëta në formën e ndjenjave dhe emocioneve të xhelozisë, hakmarrjes, sedrës së sëmurë ose për motive të tjera të këtij lloji. Nga shtypi njohim raste flagrante, të cilat prekin nivele të një sjelljeje krejt mizore dhe të çrregullt nga pikëpamja psiqike. Vëllai që vret vëllain me thikë pas shpine thjesht për një « fjalë goje ». Foshnja të lindura jashtë martese të braktisura ose të goditura për vdekje nga nënat e tyre. Grua që për hakmarrjeje apo xhelozi copton trupin e një fëmije me lidhje gjaku me ish të dashurin e saj. Baba që qëllon me pushkë dhe vret në pragun e shtëpisë vajzën e vet që kishte guxuar të ushtronte të drejtat e veta si e rritur, të lejuara nga ligjet dhe kushtetuta. Në kësi ngjarjesh, veç anës kriminale, veç anës morale që ka të bëjë me ushtrimin e dhunës mbi qeniet njerëzore, ka edhe një anë tjetër, psiqike.
A janë « në rregull » nga « trutë e kokës » këta njerëz, sikurse pyet populli ? Po t'a gjykonim « sjelljen e arsyeshme » ashtu sikurse e përfytyrojmë, duke e quajtur në thelb një përzgjedhje mjetesh dhe venie të tyre në përdorim për të arritur qëllime të caktuara, të dobishme për personin në fjalë, në një kontekst të dhënë shoqëror, atëhere do të thoshim pa dyshim se të gjitha këto raste janë deviante moralisht, penalisht, por mbi të gjitha psiqikisht. Asnjë përfitim praktik nuk duket në horizont nga një sjellje te tilla.
Kjo bëhet akoma edhe më e qartë dhe e dukshme kur vëmendja drejtohet te vetëvrasjet që fatkeqësisht kanë marrë jetën e shumë personave, biles në mosha të reja, këto vitet e fundit. Gjykuar nga ana njerëzore, vetëvrasja paraqitet si një akt deviant që jo vetëm nuk përputhet me natyrën njerëzore, e cila bën përpjekje të mbijetojë, por edhe psiqikisht i shoqëruar apo i paraprirë nga çrregullime të forta të personalitetit, që e çojnë individin drejt shkatërrimit të vetes.
Paradoksalisht do të shtonim një element të fundit : Në mënyrë imagjinare do të supozonim dikë që kryen tentativën e vjedhjes së një banke. Një veprim që nga ana morale dhe ligjore është i dënueshëm. Do të uronim që këto vepra penale të mos ndodhnin. Megjithatë, në një farë mënyre, do të thoshim se personi që tenton të kryejë grabitjen ka një lloj gjykimi të pranuar me arsye dhe me ndërgjegje prej tij kur ndërmerr aktin në fjalë. Nga kjo pikëpamje, ai nuk është një vepër me baza psikopatologjike ndonëse përbën një sjellje deviante në rrafshin juridik dhe sociologjik. Vjedhësi do të përfitojë shuma parash jo duke punuar dhe në mënyrë të ndershme, por duke ia grabitur ato shoqërisë apo individëve të tjerë. Sigurisht ai rrezikon të kapet dhe të dënohet, por ndodhta mendon se edhe ka shanse për të mos u zbuluar. Përllogarit ndofta me gjakftohtësi dhe deri në detaje risqet dhe avantazhet egoiste që mund të ketë prej veprës që përgatitet të kryejë.
Këtu rasti është i ndryshëm dhe nuk ka të bëjë aq me çrregullimin psiqik të atij që vret, që hyn në konflikt të vazhdueshëm me të afërmit e tij thjesht prej një agresiviteti që i vjen nga stresi që ka grumbulluar në psiqikën e tij apo të njeriut që vret veten dhe hyn pra në konflikt madhor dhe përfundimtar me veten e tij.