QYTETËRIMET DHE ROLI I TYRE NË KRIJIMIN E VLERAVE TË KOMBIT

QYTETËRIMET DHE ROLI I TYRE NË KRIJIMIN E VLERAVE TË KOMBIT

dihet historikisht që ne jemi trashëgimtarë të shumë qytetërimeve. Pothuajse të gjithë këto qytetërime pasqyrohen në jetën tonë të përditshme, njëri më shumë e tjetri më pak. Mjediset tona përçojnë gjurmët e tyre që nga inkasit, hindutë, persët, kinezët, grekët, romakët e deri te qytetërimi islam e tani së fundi te qytetërimit perëndimor.

Zhvillimet që ata i kanë dhënë artit, kulturës, teknikës, filozofisë, etikës, marrëdhënieve shoqërore përfaqësojne integrime masive sociale, formojnë shtresa kulturore me rrjedhime të ndjeshme në etno-psikologjinë e popujve, botëkuptime e pikëpamje plot kontradikta që ngjyrosin epokat në historinë e njerëzimit. Historia e popujve dëshmon gjithashtu se duke i prirë transformimeve të mëdha, ata e çojnë përpara shoqërinë njerëzore, duke shtresuar gjurmë të reja në marrshimet që zakonisht bëjnë popujt.

në përmasa më të vogla, edhe ne shqiptarët prëfaqësojmë qytetërimin tonë. qytetërimi i lashtë ilir ka identitetin e vet në histori. Në jetën qytetare të qendrave të lashta ilire, siç kanë qenë Scodra, Dyrrahu, Bylisi, apollonia, etj., evoluan zejtaritë që përpunuan metalet, që ndërtuan anijet, që sajuan enët prej qeramike, që prodhuan ilaçet nga bimët etj. Nga punishtet ilire të metalit pirustët prodhuan parzmoret, përkrenaret dhe kollçitë e luftëtarëve ilirë dhe stolitë e grave të tyre. Nga punishtet e tyre të drurit, liburnët ndërtuan anijet e tyre të shpejta. jo më pak nga helenët, mjeshtrat ilirë i dhanë zhvillim përpunimit të terrakotave, për të cilat dëshmojnë dollapet plot me vazo, pjata e shtama të muzeumeve tona.

Ne kemi jetuar shekuj me radhë në mes të dy qytetërimeve të mëdha të lashtësisë: atij helen dhe atij romak, të cilëve iu kemi dhënë perandorë dhe punëtorë të talentuar. Pavarësisht nga gjitonia territoriale që kemi pasur me ta, pavarësisht se shekuj me radhë Roma dhe Bizanti i kanë pushtuar tokat iliro-arbre, të parët tanë nuk u asimiluan as nga njëri dhe as nga tjetri. Edhe kur më pas ardhën pushtues të rinj, me pretendimet e shteteve të fuqishme si Venediku, Perandoria Osmane dhe ajo Austro-Hungareze, shqiptarët qenë të kursyer nga huazimet e huaja. Hudhni sytë në krepat e zonave tona malore. Do të vëreni kullat tona prej guri. Ato nuk janë as kështjella guvernatorësh, as banesa baronësh, por banesa karakteristike patriarkale iliro-arbëreshësh apo shqiptarësh, që jetonnin të lirë dhe ruanin të paprekur brez-pas-brezit zakonet e të parëve, doket, moralin dhe veshjet e tyre.

Është e vërtetë që ne kemi huazuar besime të ndryshme, por kemi jetuar në paqë me njëri-tjetrin, si popull fisnik që jemi. Nuk kemi pasur në mes nesh as natë-Bartolomeu, as holokaust, as varre masive.

Shumica e shqiptarëve e përqafuan Islamin së bashku me qytetërimin islam, si fe e paqës dhe e tolerancës. Qytetërimi islam i kishte paraprirë Rilindjes Europiane. Me përkthimet që u bëri veprave të shkencëtarëve të mëdhenj të lashtësisë: filozofëve matematikaëve, mjekëve, gjeografëve etj, me shkollat që hapi në Azi, Afrikë e Europë, u bë transmetues i trashëgimisë helene, u hapi rrugë shkencave ekzakte, korrigjoi Ptolemeun, la trashëgim hartat e globit të hartuara prej tyre, solli metrikën në poezi dhe një seri emërtimesh të reja që përdoren edhe sot (si algjebër, logaritme, kimi, et,).

“Universiteti” i parë islam që themeloi Muhamedi (a.s.) ose “Sofa” siç u quajt nga historianët e Lindjes, kur ai u ngrit, luajti një rol parësor në hudhjen e bazave të qytetërimit. Qenë pikërisht këto kuadro të kësaj shkolle: juristë, filozofë, poetë, klerikë, emisarë, historianë, etj, që u përgatitën nga Muhameti (a.s.) për t’u shpërndarë në të tre kontinentet që njiheshin atëherë. Ata përçuan dituritë e fituara, bënë të njohura shkencat dhe rolin e tyre, përhapën idetë përparimtare dhe në bazë të moralit ata njohën të drejtat e njeriut. Me idetë që përhapën ata sollën në botën e vjetër diçka të re. njerëzimi bëri një hap përpara.

* * *

hopet e qytetërimeve mund të përcillen jo vetëm përmes fushave të artit, kulturës, shkencës, etj, por edhe përmes besimeve, ideologjive, etikës qytetare, filozofisë popullore, psikologjisë së marrëdhënieve, hopeve ekonomike, etj.

Filozofia islame, krijoi shumë premisa për t’i çuar përpara pupujt. Kështu edhe tek ne, megjithëse pushtimi i vendit kishte vendosur post-blloqe të mëdha politike. Izolimi nga një pjesë e madhe e kontinentit, ku bënte pjesë vendi ynë, nuk qe pa pasoja.

Por prap se prap, Rilindja jonë e vonuar, i dha zhvillim shumë të madh fushave të ndryshme në vend. Krijimtaria letrare bëri përpjekjet e para për t’u shkëputur nga format e ngurta klasike dhe kërkonte të reflektonte jetën e përditëshme. Biznesi i brendshëm dhe ai i jashtëm synonte të arrinte kuotat bashkëkohore me import-eksportin në rrugë ujore, organizimin e panaireve tregtare brenda dhe ofrimin e mallrave shqiptare në panairet jashtë vendit, gjëra të cilat u bënë pjesë e shoqërisë shqiptare. U zhvilluan debate publike që kishin për objekt diskutimi problemet sociale të vendit. Në këto kushte filluan përpjekjet për ngritjen e shkollave me gjuhë-mësimi atë amtare. N. Veqilharxhi botoi së pari, më 1844, “Evetarin Shqip”, pas tij dhe K. Kristoforidhi, dhe pothuajse njëkohësisht me të, D. Boriçi, botoi dhe ai elifbenë shqipe në Shkodër.

Biznesi shqiptar shkon paralel me përparimin shoqëror. Zejtaritë marrin zhvillim të hovshëm: përpunimi i lëkurëve nxit blegtorinë dhe eksportin, ai i tekstileve me tezgjahë angazhon në punë elementin femër, përpunimi i metalit të bakrit, argjendit dhe floririt pasqyrohet me indekse të larta. Portet shqiptare gjallërohen. Të ardhurat bëhen inkurajuese dhe ushqejnë ecjen përpara të shoqërisë shqiptare. Kërkesat e popullatës rriten në disa drejtime. Urbanistika e disa qyteteve, sidomos e Beratit, Shkodrës, Prizrenit, Ulqinit, Janinës, Shkupit, Gjirokastrës, Korçës, Krujës, Gjakovës, etj, fillon të pasurohet me objekte të reja arkitektonike si objekte kulti, mjedise tregtare (bexhistenet), sahat-kulla që ftojnë qytetarët të masin kohën, banjo publike (hamame), ura me harqe prej guri, çesme, biblioteka, etj. Autorë te huaj që përshkojnë trevat shqiptare të asaj kohe si Ami Boué, Evlija çelebiu, François Pouqeville, poeti anglez Byron dhe miku i tij John Hobhuese, piktori Edward Lear, Von Hann, etj, shkruajnë me admirim në veprat e tyre për këtë anë të qytetërimit tonë.

Në prizëm të qytetërimit duhet parë edhe lëvizja letrare shqipe me alfabet turko-arab, e njohur tashmë me emërtimin alhamiada shqiptare. Në vazhën e shkrimtarëve të vjetër: Buzukut, Budit, Bardhit, Bogdanit, etj përfaqësuesit e kësaj lëvizjeje: Naim Frakulla-Berati, Hasan Ziko Kamberi, Muhamet Çami-Kyçyku, Zenel Bastari, etj, sollën novelën në letërsi, trajtuan tematika bashkëkohore dhe nëpërmjet krijimtarisë me temë “mevludin” futën gjuhën amtare si gjuhë mësimi në shkollat e trevave shqiptare.

Na takon neve, që krahas qytetërimeve të tjera, të bëjmë të njohur dhe qytetërimin tonë dhe rolin e tij. Milleniumi i tretë me të drejtën e përparimeve të mëdha që ka arrirë në shkencë, në teknikë, art dhe kulturë, ndikon dhe shpesh imponon fizionominë e vet, duke fshirë çdo gjurmë të sipërfaqshme. Kjo dukuri është e pranishme si kudo edhe në botën tonë. Në procesin e integrimit kulturor, ne, si çdo popull tjetër, marrim e japim duke u mbështetur në pragmatizmin tonë tradicional. Pa mohuar në asnjë rast kontributet e vyera të vendeve të tjera të botës, nga të cilët ne kemi huajtur, ose me të cilët kemi këmbyer, në këtë proces integrimi ne marrim pjesë me artin, teknikën, muzikën, folklorin, zejtaritë, moralin, politesën, etj, tonë si një popull i lashtë që ruan fizionominë e vet në histori.

* * *

revista jonë “Univers” ka hyrë në vitin e tretë të botimit. Në rreth njëmijë faqe shtypi, ajo ka vazhduar pa asnjë ndërprerje të pasqyrojë në rubrikat e saj refleksione rreth hopeve të mëdha të shkencave të ndryshme, të reflektojë bumet në teknikë dhe në industri, të bëjë të njohur traditën pozitivë në kuadrin historik, të bëjë të njohur artet figurative që gjallërojnë motive fisnike, duke i hapur kështu rrugën studimeve dhe veprimtarisë së mirëfilltë, duke stimuluar çdo nismë në këtë drejtim.

Ne do t’i mbajmë hapur këto rubrika për studiuesit, historianët, shkencëtarët, hulumtuesit e opinionistët e të gjitha fushave, që të shprehin pikëpamjet e tyre, që të paraqesin qendrimet e tyre, duke ndihmuar kështu në ballafaqimin e ideve, në diskutimin e tezave që mbrojnë, në argumentimin e fakteve që paraqesin.

Duke mbajtur të hapura faqet e saj për studiuesit, për analistët, kritikët, historianët etj, synojmë që revista jonë të bëhet përçuese e denjë e arritjeve të reja shkencore e pikëpamjeve dhe e të drejtave të shoqërisë sonë, e problemeve kardinale që na shqetësojnë.

Duke e njohur dhe analizuar realitetin tonë, duke qenë të vetëdijshëm për mundësitë tona, duke pasur përpara arritjet e qytetërimit aktual botëror, të kapërcejmë pragjet e pakaluara deri më sot dhe të mbështetemi fuqimisht në vlerat e kombit tonë, të cilat jo vetëm nuk mungojnë, por janë shumëdimensionale.

Tiranë, Korrik 2003

QYTETËRIMET DHE ROLI I TYRE NË KRIJIMIN E VLERAVE TË KOMBIT

QYTETËRIMET DHE ROLI I TYRE NË KRIJIMIN E VLERAVE TË KOMBIT

QYTETËRIMET DHE ROLI I TYRE NË KRIJIMIN E VLERAVE TË KOMBIT :: Komentet