Për të ndihmuar lëvizjen për çlirimin kombëtar ai nuk
kurseu asgjë. Shiti njërën pas tjetrës tërë pasurinë që kish lënë babai
(vreshta, ara, shtëpi, etj) dhe paratë që mori i përdori të gjitha për të
ndihmuar lëvizjen për çlirimin kombëtar. Për ndihmat që ka dhënë në këtë drejtim
flet edhe Goni Katundi duke theksuar “Spiridoni ishte i gatshëm dhe dha çdo gjë,
jo si disa të tjerë që thoshin “t’i kam”. Për ndihmat që ka dhënë shkruan edhe
Mihal Grameno në kujtimet e tij “Kryengritja Shqiptare”.
Që herët ai shkon në
mërgim fillimisht në Rumani dhe pastaj në Amerikë ku afrohet më tepër me rrethet
patriotike që vepronin e punonin për çlirimin dhe përparimin e mëmëdheut.
Në
vitin 1906 Spiridonin e gjejmë në Amerikë ku së bashku me Mina Gramenon, Thanas
Mborjen, Petro Nini Luarasin e shumë korçarë të tjerë, më 1 janar 1906
themelojnë shoqërinë “Mall i Mëmëdheut” dhe më vonë së bashku me Fan Nolin etj
formojnë shoqërinë “Besa Besën” që më vonë shërbeu si themel për ngritjen e
shoqërisë panshqiptare “Vatra”. Ai jo vetëm që është ndër themeluesit e këtyre
shoqërive, por hap dhe një bar - kafe bilardo në Boston që përdoret si klubi i
shqiptarëve atje. Ai mban miqësi me personalitetet më të njohura të lëvizjes
kombëtare si Petro Nini Luarasi, Sotir Peci, Fan Noli etj. Vlen për t’u theksuar
se kafenenë e tij ku kish dhe apartamentin e banimit, ai e përdor edhe për të
stehuar shokët e tij. Kështu kur vjen Fan Noli në Boston ai streohet tek
Spiridoni në adresën: 239 Pleasant St. Boston Mass. si dhe Agathokli Çamçe që më
von u bë dhespot në Korçë etj.
Në 8 mars 1907 Spiridoni si delegat i New
Yorku-t së bashku me gjashtë shokë të tjerë si Sotir Peci, Kristo Qirka, Vangjo
Myller etj bën pjesë në delegacionin e caktuar për të marrë pjesë në ceremoninë
e dorëzimit të Fan Nolit si prifti i parë shqiptar në Amerikë. Ja se si shkruan
Fan Noli në “Autobiografia”: “Në shugurimin për prift muarën pjesë në suazën e
një delegacioni shokët shqiptarë Sotir Peci, botues i “Kombit”, Spiridon Ilo nga
Bostoni etj...”
Në Amerikë Spiridoni në këtë kohë ndihmon edhe për botimin e
librave shqip duke kontribuar me të holla, si dhe për librin e parë të Fan Nolit
“Izraelitët dhe filistenjtë”.
Më 1907-1908 në Amerikë kish shkuar Bajo
Topulli për të mbledhur ndihma për kryengritesit shqiptarë. Spiridoni së bashku
me vullnetarët nga Amerika kthehet përsëri në Shqipëri për t’u bashkuar me
çetat. Në këtë kohë shpallet hyrieti. Më 1908 me shpalljen e Hyrietit ai jo
vetëm që është antar i shoqërive patriotike të Korçës si “Klubi i diturisë
shqip”, “Përparimi” etj, por merr pjesë aktve në to. Në shtëpinë e Spiridonit
banojnë dhe punojnë figura të rëndësishme të lëvizjes patriotike të Korçës si
Thanas Floqi, që në këtë kohë ish drejtor i shkollës shqipe të djemve dhe
shkronjës i gazetës Korça”, Hil Mosi me të cilin ardhën së bashku nga Rumania,
patriot dhe poet i njohur shkodran që organizoi dhe shoqërinë sportive
“Vllaznia” në Korçë. Në shtëpinë e tij themelohet shoqëria “Lidhja Ortodokse” që
botonte dhe revistën me të njëjtën emër të udhëhequr nga Mihal Grameno. Ja se si
e përshkruan Nikollaq Zoi këtë moment: “Ishte e djelë pas mesdite kur u themelua
kjo shoqëri. Në shtëpinë e Spiridon Tasi Ilos u mblodhën shumë patriotë që dolën
së bashku nëpër rrugët duke kënduar këngën “për mëmëdhenë” dhe kur kaloi para
mitropolisë, dritaret dhe shkallët e saj ishin plot me grekomanë të egërsuar dhe
të trembur nga formimi i kësaj shoqërie……”.
Patriotët e levizjes çlirimtare
themeluan në Korçë shoqërinë “Banda e Lirisë” që e ka pasur qëndrën e
veprimtarisë së saj në Shkollën e Parë shqipe që u themelua në Korçë. Spiridoni
në këtë shoqëri, ka qënë një nga aktivistët kryesorë jo vetëm se në të ai
këndonte, shkruante dhe kompozonte këngë patriotike e lirike për këtë grup por
dhe luante me vegla muzikore. Nga dëftesa e kuotizacioneve mësojmë për kuotat që
paguanin antarët e kësaj shoqërie ndërmjet të cilëve dhe Spiridon Ilo. Ndërmjet
shokëve që ai pati atje ishin edhe dëshmorët e Orman Çifligut Stefan Kondillari,
Kosta Kosturi, Odhise Piasto, Tushi Krastallillaku, e Nuçi Llapi. Kjo ishte edhe
një nga arsyet që librin e tij të parë “Dëshirat e Zemrës” me përmbledhje
këngësh ay u a dedikon gjashtë dëshmorëve të Orman Çifligut.

Ndër këngët e para që përvehtësoi Banda e Lirisë
krahas “Hymnit të Bandës” të shkruar nga Hil Mosi dhe “Për Mëmëdhenë” të
shkrojtur nga Mihal Grameno, ishin dhe kënga patriotike “ Të gjithë ne o djema”
si dhe kënga lirike “Sa bukur rronim”, shkruar, kompozuar dhe kënduar nga vetë
Spiridoni. Veçanërisht kënga “Të gjithë ne o djema”


TË GJITHË NE O
DJEMA

Të gjithë ne o djema
Të apim dorënë,
Se neve jemi shokë
Me
bes’e dashuri!
Eja mblidhuni këtu, (tri herë)
Bashkë me ne
Të gjithë ne
o shokë
Të apim fjalënë
Për të mjerën nënën t’onë,
Të bëjmë
mirësi!
Eja mblidhuni këtu, (tri herë),
Bashkëme ne
Se fjala t’onë
është
Liri për Shqipëri
Ahere flamuri ynë
Shkëlqen e mbretëron!
Eja
mblidhuni këtu, (tri herë
Bashkë me ne


SA BUKUR RRONIMË

Sa
bukur rronimë
Kur ishim bashkë!
Dashurin e kishimë
Të ëmbël
shumë
Zili na kishinë
Të gjithë bota
Kur na shikoninë
Bashkëtë
dy

Tani q’ u larguamë,
Po dëshërojmë,
Sytë me lot
ngarkuamë,
Jetën shkurtuamë,
Gjersa të vinjë,
Ora e mirë,
Që të
shoh,
Pa le të vdes!

Të dua , të dua, të dua
Gjer në buzë të
varrit
Edhe të vdekur
Edhe të vdekur
Unë s’ të le!


u bë hymn
luftarak jo vetëm në luftën për çlirimin kombëtar, por edhe më vonë duke u
bashkuar me këngët “Për Mëmëdhenë “ të Mihal Gramenos, “O Trima Luftëtarë “ të
Thanas Floqit ajo ushtoi në të gjithë Shqipërinë si në shkollat dhe në
demonstratat, në qendrat e okupuara nga fashizmi, nëpër burgjet, në gojën e
partizanëve në malet dhe territoret e çliruara, në arbëreshët e Italisë si dhe
në rrugët e Tiranës dhe të qyteve të tjera në vitet ’90 në luftën për përmbysjen
e diktaturës komuniste.
Ja si shkruan Eno Koço në librin e tij “Kënga
Karakteristike Korçare”: “Midis vjershëtorëve e kompozitorëve, këngët e të
cilëvë fituan këtë cilësi të re (këngë të stilit të lehtë patriotik) dhe që
këndohen gjithë pasion edhe sot janë:.....Spiridon Ilo me “Të gjitë ne o djema”,
Hil Mosi dhe të tjerë, .... shëmbull tipik i refreneve tip marshi është ay i
këngës “Të gjithë ne o djema”, shëmbull 1, ku fraktura ritmike e pikëzuar,
hallkat e sekuencave dinamike zbritëse, karakteri i vendosur luftarak e
mobilizues, shprehja e natyrës shoqërore, të gjitha këto harmonizohen më së miri
me tekstin “Eja mblidhuni këtu, këtu, këtu”. Siç u vu në dukje edhe më sipër me
marrje dhënien e blloqeve të ndryshme të këngëve, ky refren ka gëzuar
privilegjin të huazohet nga këngë të tjera....”.
Në këto klube dhe shoqëri
patriotike, si dhe jashtë tyre, Spiridoni punon së bashku me patriotë të tjerë
që ishin në këtë kohë në Korçë si Mihal Grameno, Thoma Avrami, Nepsi Kërënxhi,
Qamil Panariti, Stefan Kondillari, Dr Haki Mborja etj. të cilët i gjejmë të
reshtuar në çetat e asaj kohe.
Shtëpia e Spiridonit kthehet në një bazë
ilegale si për komitat që vinin nga malet ashtu dhe për ata që punonin brenda në
qytet. Aty organizoheshin mbledhjet ilegale të patriotëve demokratë si Mihal
Grameno, Dr. Haki Mborja, Hil Mosi, Thanas Floqi, Thoma Avrami, Nepsi Kërënxhi,
Thanas Mborja, Koço Grameno, etj.
“Themistokli Gërmenji, si udheheqës i
lëvizjes çlirimtare të Korçës, sa herë vinte nga Manastiri në këtë qytet, duke i
u shmangur rojeve turke, vinte në orët e natës në shtëpinë e Spiridonit. Me
shokët e mbledhur aty, rihnin problemet e ditës, i vinte në korent ç’ bëhesh në
Maqedoni dhe u jepte udhëzime të reja”, -shkruan e shoqja e tij Evdhoksi
Gërmenji në deklaratën e saj.
Kjo shtëpi edhe për pozicionin e saj të
përshtatshëm në anën lidore të qytetit shërbente si bazë për të fshehur komitat.
Një herë Hil Mosi solli aty Spiro Belkamenin, i cili po gjurmohej dhe ishte në
rrezik të zbulohej dhe të kapej. Mbasi ndenji disa ditë aty shkoi në shtëpinë e
Thanas Mborjes.
Krahas aktiviteteve të tjera, në kuadrin e shoqërive për
zhvillimin e arsimit dhe kulturës kombëtare, Spiridoni më 1909 së bashku me
Mihal Gramenon, Thanas Floqin, Hil Mosin, Stefan Kondillarin, Thoma Avramin,
Nepsi Kërënxhin, etj organizojnë dhe shfaqin për popullin e Korçës dramën “Besa”
të Sami Frashërit, në të cilën Spiridoni lot një nga rolet kryesore, atë të
Rexhepit.

Aktiviteti i shoqërive patriotike filloi të
zhvillohet me hapa të shpejta. Patriotizmi i popullit. i ndrydhur deri tani nga
shtypja e egër e turqve filloi të shpërthejë me hov të madh. Xhon Turqit që në
këtë kohë kishin marrë udhëheqjen e shtetit turk, u trembën nga këto lëvizje dhe
nga patriotizmi i flaktë, jo vetëm i shqiptarëve, por edhe i popujve të tjerë të
Ballkanit, dhe filluan të nxjerin pengesa në punën patriotike të kombeve të
ndryshme. Ndër këto ishte dhe pengesa për të mos lejuar përhapjen e gjuhës
shqipe. Ata në këtë kohë nuk mund të dilnin hapur kundër gjuhës shqipe prandaj u
munduan dhe bënë shumë përpjekje, që gjuha shqipe të shkruhej me gërma arabe.
Kjo ngjalli një zëmërim të madh në shqiptarët, të cilët u ngritën të gjithë për
të kundërshtuar këtë vendim. Lufta për të mbrojtur deri në fund alfabetin me
shkronja latine, kundër përdorimit të shkronjave arabe, ishte çështja kryesore e
ditës e patriotëve shqiptarë. Këto i diskutonin në mbledhjet që bënin
Themistokli Gërmenji, Thanas Floqi, Dr. Haki Mborja, Hil Mosi, Thanas Viso
Mborja etj kur mblidheshin në shtëpinë e Spiridonit. Për këtë u vendos që të
bëhej një miting i madh në Korçë që u quajt “Mitingu i abecesë”. Spiridoni
përveç punës për organizimin e këtij mitingu, tregonte se si atë ditë shkurti, u
mblodhë në shkollën shqipe të Vashave dhe që aty me Bandën e Lirisë në krye dhe
duke kënduar “Këngën e Alfabetit” dhe këngë të tjera patriotike si “Për
mëmëdhenë”, “Të gjithë ne o djema” etj marshuan drejt Kodrës së Shëndëllisë ku u
organizua mbledhja dhe ku bashkë me qytetarët vërshuan dhe mijra njerës nga
fshatrat përreth. Me këtë rast u bë një fotografi pllakat, të cilën Spiridoni e
ka ruajtur ndër reliket e ti si kujtim të asaj dite madhështore.
Më von i
ndjekur nga represioni i madh që u vendos, më 10 mars 1910 ay nëpërmjet
Manastirit niset për në Rumani, ku ndërmjet të tjerave shkruan dhe
këngën:


“MALL PËR MËMËDHENË DHE PËR NËNON”

Nëno ika u
largova
Mëmëdhenë dëshirova
Dhe për ty po përgjëronj,
Fati ynë na i
solli
Plot me lot po ngashëronj!

Fat-zi ç’ jam unë i mjeri
Jeta m’u
nxi m’u bë sterë,
Si të bënj, si të qëndronj:
Jam gati dëshmor të
bie
Dhe për ty nga dit kujtonj.


Ëndëronj se jam pran’ juve
Nënë
prehje dhe dëfrime
Ah, më kot jam në mërgime!
Po ju çonj të falat
t’ime
Mëmëdhe dhe mëma ime!

Në këtë këngë ai shpreh dëshërimin që ka
për mëmëdheun dhe gadishmërinë që ka, qoftë edhe duke rënë dëshmor, për t’u
kthyer në vendin e vet. Këtë këngë ai e vendos ndërmjet këngëve patriotike, gjë
që shpreh se ai ia kushton më shumë mëmëdheut se sa mëmës së tij.
Në kohën që
Shqipërinë e kërcënojnë për ta zhdukur qeveritë shoviniste të vendeve fqinje,
Spiridoni ndodhet në Rumani ku bën pjesë në shoqëritë shqiptare të Bukureshtit.
Me të ardhur Ismail Qemali dhe Luigj Gurakuqi në Bukuresht, ai bashkë me shokë
të tjerë si Pandeli Evangjeli, Asdreni, Dhimitër Ilo, Vasil Zografi etj,
mblidhen paraprakisht në hotel “Kontinental” ku banonte Ismail Qemali për të
diskutuar për fatet e Shqipërisë.
Spiridoni është edhe një nga organizatorët
e mbledhjes së Bukureshtit në hotel “Kontinental”, ku merr pjesë aktive.
I
mbrujtur me dashuri të madhe për Atdheun, i frymëzuar nga fjalët që tha Ismail
Qemali “.... tjetër shpëtim për Shqipërinë nuk ka, përveç se të gjenden ca
atdhetarë me guxim, dhe bashkë me mua të hyjmë të Shqipëri dhe të kasnecojmë
vetqeverimin e saj.....” “Spiridoni, pa kursyer asgjë del vetëdashës për t’u
nisur për në Shqipëri”.
Dhimitër Zografi, Dhimitër Beratti, Dhimitër Mborja,
Dhimitër Ilo, Pandeli Emanoil dhe Pandeli Evangjeli, delegatë që u zgjodhën nga
kolonia e Bukureshtit për të shkuar në Shqipëri udhëtonin me shpenzimet e
shoqërisë, ndërsa Pandeli Cale, Thanas Floqi, Spiridoni i cili asnjëherë nuk
kurseu të shpenzojë për të mirën e atdheut shkonin si vullnetarë me shpenzimet e
tyre.
Ndërsa Ismail Qemali me Luigj Gurakuqin u nisën disa ditë më përpara
për në Vjenë të takoheshin me ministrin e jashtëm të Austro Hungarisë
Bertholdin, Spiridon Ilo, Pandeli Cale, Dhimitër Zografi, Dhimitër Beratti,
Dhimitër Mborja dhe Pandeli Mborja (ose Emanoil) u nisën disa ditë më vonë dhe
mbasi bashkohen me Ismail Qemalin në Trieste, ku e kishin lënë takimin, më 19
nëntor nisen për në Durrës me një vapor që u vuri në dispozicion Bert’holdi,
konti austro-hungarez.
Në Durrës, tregonte Spiridoni, na pritën të gjithë
mirë. Njerëzit e qeverisë të lidhur pas qeres turke dhe të klerit orthodhoks që
ndiqnin politikën shoviniste greke jo vetëm që nuk na ndihmuan po edhe na
penguan. Krahas këtyre u gjendën edhe njerëz që na pritën me krahë hapur dhe na
ndihmuan. Në Durrës nuk ndenjëm shumë – tregonte ai- sepse duhet të niseshim sa
më parë për të ngritur flamurin në Vlorë. Mbasi mbaruam punët që kishim dhe
njoftuam njërëzit, u nisëm edhe vetë për në Vlorë. Rugën e kemi bërë me qerre e
me kuaj, dhe kemi vuajtur shumë, se shkonim rrugë e pa rrugë se ruheshim mos na
zinin ushtarët e turqisë që na ndiqnin. Edhe rruga ishte shumë e keqe. Kemi
kaluar përmes kënetës së Tërbufit. Ndërsa Ismail Qemali ishte me një qerre që e
tërhiqnin buajt, unë edhe disa të tjerë e kemi kaluar kënetën me kuaj. Një herë
kam qënë gati duke u mbytur – vazhdon ai – sepse uji nga një herë arrinte deri
në barkun e kalit, por zjarri që kishim në gji dhe dita e madhe që na priste na
bënte që të kalonim çdo vështirësi. Mua s’ më mbante vendi, sepse unë që nga
Rumania mbanja në gji flamurin që kishim pregatitur dhe e kishim marrë me vehte
për ta ngritur me shpalljen e Pavarësisë. Mbas shumë peripecish, arritëm në
Vlorë, Gjatë rrugës ne u bashkuam edhe me shumë patriotë të tjerë dhe delegatë
që vinin nga vënde të ndryshme”.
Flamuri që ngriti Ismail Qemali ditën e
shpalljes së pavarësisë në Vlorë ishte ai flamur që Spiridoni na i paraqet në
kartolinën e tij të botur në vitin 1920 me deçidurën “ Flamuri q’ u ngrit në
Vlorë më 28 nëntor 1912”.

Kur arritën në Vlorë, në mbledhjen e parë të kuvendit
kombëtar, Spiridon Iloja zgjidhet nga Kuvendi si delegat i Korçës. Ja se ç’
thuhet në procesverbalin e mbledhjes së parë të Kuvendit Kombëtar më 28 nëntor
1912: “...Pas vërtetimit të kartave. Z. Sali Xhuka mori fljalën dhe tha: duke
qënë që Korça ndodhet sot e qarkuarë nga ushtëria, e nuk mund të dërgojë
delegatë e duke qënë që atdhetaria e Korçës asht e njohun, e që ndodhen në mes
t’ënë zotërinj korçarë që janë të njohun për atdhetarinë e tyne, kërkon që të
pëlqehen si përfaqësonjës të Korçës zz. Pandeli Cale, Athanas Floqi dhe Spiro
Ilua. Mbledhja me plotësin e zanavet e pëlqeu e e poltisi këtë vendim.
“Z.
Mustafa Asim Efendiu kërkoi që edhe për Shkodrën që ndodhet në shtet ma të keq
se Korça, të pëlqehet si përfaqësonjës z. Luis Gurakuqi ....”. Spiridoni mori
pjesë në të gjitha mbledhjet e Kuvendit Kombëtar me përjashtim të mbledhjes së
gjashtë.
Spiridoni si delegat i Korçës ka firmosur shpalljen e pavarësisë më
28 nëntor 1912 me firmën “Spiro T. Ilo” së bashku me Pandeli Calen e Thanas
Floqin dhe ka dalë në fotografi me gjithë delegatët e Kuvendit Kombëtar.
Për
veprimtarinë e tij të shquar patriotike, për kontributin që ai dha në të gjitha
fazat e ndryshme të shpalljes së pavarësisë, si mbajtës i flamurit që nga
Bukureshti në Vlorë, në përvjetorin e parë të shpalljes së pavarësisë më 28
nëntor 1913 ai është në ballkon së bashku me Ismail Qemali dhe personalitetet e
tjera si Luigj Gurakuqi, Mehmet Pashë Dërhalla, Qemal Karaosmani, etj. Këtë
fotografi ai e ka ruajtur si relike në dokumentat e tij. Me qënë se në këtë kohë
Qeverija e Vlorës kishte nevojë të madhe që të mësohesh gjuha shqipe, ai për pak
kohë punoi si mësues në Vlorë.
Mbas shpalljes së pavarësisë, Korça mbeti e
okupuar nga forcat greke. Me t’u shpallur nga Komisioni i caktimit të Kufijve që
Korça do të mbetet shqiptare, ai si gjithmonë i gatshëm dhe i vendosur, del
vullnetar që së bashku me vullnetarët e tjerë të udhëhequr nga Themistokli
Gërmenji të shkojë në Korçën e tij të dashur për t’a marrë në dorëzim nga forcat
greke. “Ne prisnim me padurim që të niseshim- tregonte Spiridoni . Më në fund u
nisëm. Rrugën e kemi bërë me kuaj. Kemi shkuar bashkë me Themistoklinë.” Në ato
ditë të javës së parë të prillit 1914 kur ndodhën disa turbullira të organizuara
nga qarqet shoviniste greke, nga mbeturinat që kishin lënë ata në Korçë, si dhe
nga agjentët e tyre grekomanë, ai me pushkë në dorë mori pjesë në shtypjen e
tyre. Ai tregonte se diku afër bashtës së Themistokliut që është sot, duke
patrulluar me kalë ata një natë u ndeshën me armë me mbeturinat e andartëve
grekë.
Në Amerikë Spiridoni vazhdon me konseguencë dhe me përkushtimin e tij
të plotë, veprimtarinë patriotike. Me të gjitha mundësitë, afësitë dhe mjetet e
mundëshme ai bashkohet me shokët e tij të vjetër e të rinj dhe luftojnë për
ngjalljen dhe forcimin e ndjenjës së atdhedashurisë tek shqipatarët e atjeshëm.
Hyn në shoqëritë patriotike “Vatra” në shoqërinë korçare “Arsimi” etj. Punon për
të mbledhur ndihma për shoqëritë shqiptare dhe për Shqipërinë kur është nevoja.
Duke kënduar ai shkon nëpër qytete të ndryshme të Amerikës i veshur me kostum
kombëtar herë me kostum lab, herë me fustanella dhe herë me gunën e çobanit të
Shqipërisë së Jugut. Këtu ai si bariton i njohur, sikurse shkruan dhe “Gazeta e
Korçës”, këndon këngë patriotike dhe këngë popullore duke folur pastaj për
Shqipërinë dhe për qëllimet patriotike të shoqërive të mërgimit.
Ai ështe i
lidhur pandarshmërisht dhe propagandon vazhdimisht simbolet kryesore të Atdheut,
Flamurin, Këngën dhe Hymnin Kombëtar si dhe Skënderbeun si mjetet me të forta
dhe më të dashura jo vetëm për atë, por edhe për gjithë shqiptaret.

Në këtë kohë me të vajtur në Amerikë ai në fillim
meret me botimin e Flamurit shqiptar. Ai boton në beze në formate të ndryshme
flamurin tonë kombëtar, për t’ja u shpërndarë shqiptarëve si në Amerikë edhe në
Shqipëri. Një kopje të këtij flamuri ai e solli me vehte, e mbante në sëndyq në
shtëpinë e tij dhe e ngrinte në çdo përvjetor të pavarësisë, që e quante festën
e tij. Në arkivin e tij ruhen dhe stampat me të cilat u stampua ky flamur në
dimensione më të vogla. Po kështu ruhen edhe stampat e botimit të flamurit
shqiptar krahas flamurit amerikan.
Më von për të përhapur edhe më mirë këngën
shqiptare, që ka qënë një mjet shumë i fortë për të përhapur ndjenjat e
atdhedashurisë në të mërguarit, Spiridoni më 1916 boton një libër me përmbledhje
këngësh me titull “Dëshirat e Zemrës”. Ja se si shkruan Spiridoni në parathënien
e këtij libri: “Duke parë mungesën e një koleksioni të plotë të këngëvë
kombëtare, disa atdhetarë më këshilluan ti mbledh të gjithë këngët që
këndoheshin në Shqipëri në kohën e turqisë dhe në kohë të çlirimit dhe t’i
botonj në një vellim të vogël, të cilën t’a ketë secili shqiptar këngëdashës.
Sot po u jap bashkatdhetarëve këtë libër… dhe besonj se me këtë botim përmbush
një dëshirë të nxehtë të tyre”.
Qëllimi patriotik i këtij libri duket jo
vetëm nga parathënia, nga këngët që janë përfshirë në këtë vëllim, por edhe nga
renditja e tyre. Vëllimi hapet me “Hymin Mbretëror” që në atë kohë simbolizonte
një Shqipëri të bashkuar e të pavarur, vazhdon me vjershën e Vaso Pashës “Mori
Shqypni e mjera Shqypni” e cila simbolizonte bashkimin e shqiptarëve rreth një
kombi të vetëm pa dallim feje, krahine dhe ideje, të cilën ai shpesh deri në
fund të jetës së tij e këndonte me shumë dashuri e ndjenjë, vazhdon me “Betimin
mi flamur “ të Asdrenit, që ishte Hymni Kombëtar i ynë dhe që së bashku me Murat
Toptanin dhe me shokët e tjerë korçarë të Rumanisë e kënduan në Vlorë ditën e
shpalljes së Pavarësisë më 28 nëntor 1912. Pas kësaj vazhdojnë tri këngë të
tjera për flamurin dhe më von këngë të tjera patriotike që këndoheshin në atë
kohë dhe në një ndarje tjetër në fund vendosen edhe këngët lirike si pjesë e pa
ndarë e pasurisë së popullit tonë.
Libri e kreu qëllimin për të cilin u
botua, u pëlqye dhe u përhap shumë, prandaj mbas dy vjetësh Spiridoni e plotëson
dhe e riboton këtë libër. Ja se ç’shkruan ai në parathënien e botimit të dytë:
“Dyke parë se libra “Dëshirat e Zemrës” u prit me një dashuri të madhe nga
bashkatdhetarët e mij, dhe e bëri atë efektin më të madh të patriotizmit, u
kuptua fort bukur se shqiptarët përparojnë së gjithash. Andaj me gëzim të madh
përsëri po botonj këtë libër dyke shtuar dhe këngë të tjera, si komp që u
përlintmë, ti këndojmë këngët e bukura me të cilat imnojmë dhe lartësojmë kombin
tonë shqiptar. ……”.
Të dyja botimet e këtij libri patriotik u dedikohen
shokëve të tij të këngës dhe të luftës që dhanë jetën për liri:

“Gjashtë
dëshmorëve që vdiqën
duke luftuar për atdheun në fushën
e Korçës
Këtë
libër u dedikoj
Përmbledhësi”

Fakti që këtë vepër të tij Spiridoni u
a kushton gjashtë dëshmorëve që dhanë jetën për Atdhe tregon për respektin dhe
konsideratën e madhe që ka ai për ata që luftuan dhe falën jetën për Atdhe, për
ata që kanë qënë dhe shokët e tij të luftës, të këngës dhe të përpjekjeve për
liri. Po kështu dhe librin tjetër “Vërtet Ëndër” ia dedikon Sotir Pecit, shokut
të tij të fëminisë dhe më vonë bashkëpuntorit në lëvizjen patriotike si në Korçë
dhe në Amerikë. Ja se ç’ shkruan ai këtu:

“Këtë libër të vogël i a
dedikoj
atdhetarit të vyer Z. Sotir Peci për veprat
atdhesore dhe për
karakterin e tij të patundur”.

Sikurse e thamë më 1916 Spiridoni shkruan edhe një
komedi të shkurtër me titull “Vërtet Ëndër”.
Cili ishte qëllimi i botimit të
kësaj vepre? Këtë na i thotë më mirë Spiridoni në parathenien e kësaj vepre, ku
ndërmjet të tjerave shkruan:
“Do të përpiqem që me atdhetarët së bashku ta
lozim dhe ta përhapim të lohet në të gjitha viset ku ndodhen shqiptarë.
“Dyke
parë kombet e ndryshme që kanë pasuruar dhe me anën e saj zgjojnë
popullin.
“U mundova të shkruaj këtë komedi të vogël dhe s’ kam dyshim që
vepra ime do të enkurazhojë shkrimtarët shqiptarë për të shkruar llohesh libra,
si komedira, drama etj të cilat pa dyshim do të zbukurojnë e pasurojnë
bibliotekat e atdhetarëve dhe veçanërisht do të bëjnë popullin të stërvitet me
to.
“Cilido shkrimtar shqiptar është i lirë ta madhojë dhe t’a zbukurojë këtë
komedi më mirë ....”
Edhe këtu shikojmë dëshirët e tij që jo vetëm të
shkruajë një vepër, por edhe të mbledhë bashkatdhetarët për t’u zbavitur e për
t’u marë me aktivitete kulturore, që edhe ata si kombet e tjera me anën e
literaturës të zgjohen. Ai dëshëron që me anën e këtij libri të nxisë edhe të
tjerët që të shkruajnë, për të pasuruar sa më shumë literaturën tonë, bile ai u
thotë shkrimtarëve që edhe këtë vepër të tij mund t’a marin si pikë nisje dhe
mund t’a zgjerojnë e t’a përmirësojnë. Pra, edhe një herë vihet në dukje
ndërgjegjësimi i tij që nuk është një shkrimtar i mirëfilltë por që me këtë rast
qëllimi i tij kryesor është për të nxitur të tjerët që të shkruajnë për
pasurimin e letërsisë sonë.
Zjarri i atdhedashurisë e shtyn Spiridonin të
gjejë gjithmonë rrugë të reja për të ngjallur tek gjithë të mërguarit dashurinë
për Atdhe. Për këtë qëllim dhe për të ndihmuar në përhapjen dhe përvehtësimin e
muzikës patriotike shqiptare në masat e të mërguarve, Spiridoni hyn në kontakt
me shoqërinë më të madhe diskografike të asaj kohe dhe në bashëpunim me tenorin
e njohur arbëresh Giuseppe Mauro nga Piana dei Greci me të cilin ishte njohur që
në Rumani dhe që tashi ishte thirur të këndonte në Operan Metropolitane të
Chicagos, këndojnë së bashku një seri këngësh patriotike dhe lirike shqiptare
ndërmjet të cilave përmendim: “Hymni mbretëror”, “Betimi mi flamur”, që më vonë
u bë hymni ynë kombëtar, e gjejmë të kënduar nga vetë Spiridon Ilo dhe në një
rast tjetër si duet me tenorin arbëresh Giuseppe Mauro. Ky është edhe inçizimi i
parë i hymnit tonë kombëtar, të cilin do ta shohim të inçizuar përsëri në vitin
1923 në diskogtrafinë e tij për të cilën do flasim më poshtë. “Rrofsh ti o
flamur”dhe “Prandvera” që i gjejmë të regjistruara në katallogun e këngëve
partiotike të shoqërisë Columbia” etj. që duhet të jenë emetuar nga viti 1918.
Po kështu në një reklamë që gjejmë në numurin 1508 të gazetës “Dielli” jepet dhe
lista e këngëve të tjera që ka inçizuar me shoqërinë “Columbia”. Ndërmjet të
tjerave këtu përmenden këngët e kompozuara prej tij “Të Gjithë ne o djema” dhe
“Sa Bukur rronim”, këngët “Dëshërim i mëmëdheut” që këndohet edhe sot me emrin e
ndryshuar “Dua më shumë Shqipërinë”, këngën “Bilbili ç’ është një zok” që edhe
sot e këndon aq bukur kori karakteristik i Pleqve të Korçës si dhe disa këngë të
tjera. Por duke u nisur nga parathënia që Spiridoni ka shkruar në botimin e dytë
të këngëtores “Dëshirat e e Zemrës” ku thotë: “Në këtë libër janë gjithë këngët
që kemi kënduar në pllakat e kompanive më të mira si në “Columbia” dhe “Victor”,
pra sipas këtij shënimi ai duhet të ketë kënduar dhe në pllaka gramafoni të bëra
nga shoqëria “Victor” por deri më sot nuk kam mundur të gjej ndonjë gjurmë të
tyre. Qëllimi si gjithmonë është për të ndezur atdhedashurinë tek
bashkatdhetarët e mërguar. Ja se ç’ shkruan ai në një nga revistat e asaj kohe:
“Pas shumë mundimesh munda të nxjer pllaka të reja prej më së mirës kompani në
bashkëpunim me profesorin shqiptar (prej Italie) të dëgjuarin tenor Giuseppe
Mauro. Kënduam ato më të bukurat këngë kombëtare të cilat anë e mbanë do
himnojnë kombin dhe do të ligjërojnë gjuhën e bukur shqipe. Tingëllimi i këtyre
pllakave në veshët e shqiptarëve do të jetë një gëzim i madh në zemrat e
zhuritura të atdhetarëve.
Andaj të dashur shqiptarë ndihmoni duke blerë
pllaka që të mund të nxjerim edhe të tjera për lartësimin e kombit shqiptar”.

Spiridon Ilo jo vetëm që ishte një tenor i mirë por
ai përdorte mirë dhe veglat muzikore si në “Bandën e Lirisë” përdorte kitarën
dhe mandolinën dhe muzikonte, prandaj sot gjejmë dhe panfleta me vjersha të
botuara dhe ta muzikuara prej tij.
Një nga këto është panfleti muzikor i
këngës “Dëshërim i Mëmëdheut” me nota të cilën siç thamë edhe me lart e ka
inçizuar edhe në pllakë në shoqërinë “Columbia” si dhe panfletin muzikor me
titull “Hymni Mbretëror” vjershëruar prej Loni Logorit dhe muzikuar si e këndon
Spiridon T. Ilo në të cilin çfaqet dëshira për të vendosur fronin mbretin tonë
që do të përfaqësojë kombin tonë.
Më në fund në vitin 1923 ai realizon një
nga ëndërat e tij që të botojë vetë muzikën patriotike dhe popullore shqiptare.
Në atë kohë shumë shoqëri të huaja si “Columbia”, “Odeon”, ”Victor” etj. për
qëllimet e tyre tregëtare inçizonin dhe shisnin ndërmjet të tjerave dhe pllaka
me këngë shqipe, por Spiridoni nuk pranon që këto pllaka të inçizohen nga
shoqëri të tilla megjithse të mirënjohura në botë, por ngre një shoqëri me emrin
“The Spiridon Record Co” mbledh në të disa instrumentistë dhe këngëtarë
shqiptarë si Pando Opingari instumentist virtuoz në fyell, Hysen Rodenji
këngëtar i njohur i këngës popullore nga Përmeti e të tjerë dhe formon atë që
sot njihet si diskografia e pare shqiptare ku inçizohen një numur pllakash me
stemen “ALBANIAN” dhe jo siç dilnin me parë me stemen “Columbia”, “Odeon“
etj.
Si Rilindas që kish përqafuar idetë kryesore të Rilindjes sonë
Kombëtare, Spiridoni është për vëllazërimin dhe bashkëpunimin midis popujve dhe
sidomos me popujt fqinjë. Kjo shprehet edhe me faktin se ndërmjet pllakave që
inçizon ai janë dhe “Polkë me Klarinetë”, “Polkë me orkestër”, “Vals me kitarë,
“La Paloma kolumbiane“ si dhe “Dy polka Ballkanike” ndërmet te cilave shprehet
vëllazërimi me popujt e tjerë të Ballkanit dhe fakti që duhet të njohim jo vetëm
traditat tona por edhe muzikën e bukur të gjithë botës.
Kallëpët e pllakave
që inçizoi vetë i solli më vonë në Shqipëri dhe më 1946 i a dhuroi Pushtetit
Popullor, por ato fatkeqësisht u shpërdoruan dhe me që ishin prej bakri u futën
në bazamentet e antenës së Radio Korçës.
Përveç këtyre Spiridoni është marrë
edhe me pikturën. Duke ndjekur gjithmonë vijën patriotike ay ka punuar në radhë
të parë me simbolet frymëzues të Rilindjes sonë Kombëtare me Heroin tonë
Skëndërbeun duke bërë, botuar dhe shpërndarë një portret me ngjyra me vaj të
Skënderbeut në formatin 50X60, pllakatin “Skënderbeu me kalë” dhe një kartolinë
tjetër ku përsëri paraqitet “Skëndërbeu me kalë”, me flamurin tonë Kombëtar dhe
me Hymnin tonë kombëtar.
Përveç këtyre ai boton kartolinat:

Flamuri
Kombëtar me diçidurën:
“Kujtim për ditën e lirisë q’ u ngrit
flamuri në
Vlorë më 28 nëntor 1912”

Luftëtari Kombëtar me flamurin shqiptar tek e
cila ve diçdurën :
“O Flamur, Flamur, shenj e shenjtë
Te ty betoheni
këtu
Për Shqipërin Atdhen e shtrenjtë
për nder edhe lavdin e
tu”

Luftëtarja kombetare me flamur dhe shpatë së cilës i vë
diçidurën:
“Punoni edhe vetë
Se unë do tu ndih
Mos thoni duke
ndenjur
Shpëtona Perëndi”

Malësori me pushkë me diçidurën:
“Me
pushkë në dorë
do vdes për Shqipëri”

Këto gravura Spiridoni në vitin 1920 i boton në
dhjetra mijra kopje duke i shpërndarë në gjithë mërgimtarët jo vetëm për të
ndihmuar në korrespondencën e tyre, por edhe për të propaganduar më mirë atdheun
e tyre. Nëpërmjet tyre ai ndiqte me konseguencë rrugën e filluar për të ngjallur
dhe për të forcuar atdhedashurinë tek gjithë shqiptarët si jashtë ashtu dhe
brenda në Shqipëri, mbasi një pjesë të këtyre botimeve ai i dërgonte dhe vetë në
vendlindje.
Prof. Ferrit Hudhri, për krijimtarinë e Spiridonit në këtë fushë,
shkruan: “Për të mbajtur gjallë ndjenjat patriotike tek bashkatdhetarët në kohën
e pavarësisë, dhe shqiptarët e mërguar kanë bërë një punë të gjithanshme
nëpërmjet formave të ndryshme. Përveç krijimeve letrare me interes janë edhe
punimet që kanë bërë ata në fushën e arteve figurative e sidomos në gjininë e
grafikës ................
“Një ndër figurat interesante që ka kontribuar në
këtë fushë është dhe patrioti Spiridon Ilo.
“Deri tashi nuk është ndriçuar
fare aktiviteti i tij në fushën e arteve figurative, ndonse rëndësia e atyre
punëve është e madhe ..........
“Ndonse autori ka jetuar e punuar në një vend
të huaj, në këto punime ndjehet fryma e jonë kombëtare. Sidomos në grafika me
figurën e malësorit, autori ka realizuar një tip shqiptari, ku jo vetëm nga
veshja, por edhe nga psikollogjia nga qëndrimi etj duket veçoria
kombëtare.
Kartolina e Spiridon Ilos të kujton p.sh. përafërsisht si nga
qëndrimi ashtu dhe nga veshja figurën e gruas te tablloja e njohur e Delakruasë,
“Liria në Barikada”.
“Ndër punimet që ruhen nga Spiridon Ilo gjetëm edhe tri
grafika të kohës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit që janë fotografuar nga
Marubi. Në to pasqyrohen “Luftëtarë të Lidhjes së Prizrenit në Kohën e lirë” dhe
“Mësimi i shpatës”. Spiridoni kishte filluar t’i bënte me ngjyra. Ndoshta
mendonte t’i bënte kartolina e t’i shpërndante si ato të parat, por s’ arriti
dot ose dhe i ka përfunduar e i ka botuar, e këto janë provat e para. Sido qoftë
këto janë një dëshmi tjetër e punës së tij si artist e si patriot.
Në mars
1926 ai u kthye në atdheun e tij, por Zogu dhe regjimi i tij nuk i jepnin as
punë, sepse ai ka pasur idetë e tij demokratike dhe ka qënë gjithmonë kundër
regjimit të Zogut dhe bashkëpuntorëve të tij. Ai kishte miqësi të ngushtë më
Sotir Pecin dhe Fan Nolin që ishin kundërshtarë të vendosur të monarkut. Ai
jetoi një kohë të gjatë në Amerikë ku mësoi dhe përvetësoi frymën e lirisë
demokratike prandaj nuk mund të pajtohesh në asnjë mënyrë me të.
Persekutimi
që i bëhej shprehet qartë në letrën që Spiridoni i dërgon mikut të tij dhe
kryeministrit të Zogut Pandeli Evangjeli në vitin 1930 ku ndërmjet të tjerave i
thotë: “ .......mua më meret e tërë e drejta përsa kemi punuar si patriotë dhe
do na marin nëpër këmbë tërë antipatriotët.........”
Më në fund mbasi mbeti 6
vjet pa punë dhe pa asnjë të ardhur, mbasi hoqi dhe një sëmundje të rëndë, ai
detyrohet t’i kërkojë qeverisë një pension që të mund të jetojë dhe të mbajë
familjen.
Në letrën që i drejton Këshillit të Ministrave ai thotë: “Me qënë
se humba tërë djalërinë time duke punuar për të shënjtën dhe për lirinë e të
shtrenjtit atdheut tonë, sikundër që do t’a provoj me dokumenta që u
bashkangjiten këtu.
“Djalë edhe nuk mbeçë pa mos marrë pjesë në çdo lëvizje
atdhetare. Shtëpia t’ime qe bërë shtrufka e komitave, klub i fshehtë i
bisedimeve dhe më në fund u nisa nga Bukureshti me të ndjerin ISMAIL QEMAL në
Vlorë ku ngritmë flamurin e independencës së të dashurës sonë Shqipëri.”

Por qeveria e Zogut nuk mund t’i akordonte pension një patrioti që nuk kishte
mendime të përbashkëtadhe që nuk e kishte mbështetur dhe nuk e mbështeste
politikën e tij. Ajo për gjashtë vjet e la pa punë dhe jo tani t’ i akordonte
pension prandaj edhe lutja e Spiridonit nuk u muar parasysh.
Së fundi në
vitin 1933 atij i japin një punë në Bashkinë e Korçës për të mbledhur taksat e
dyqaneve të qytetit. Por edhe kjo nuk zgjat shumë. Edhe nga kjo punë ai pushohet
se kritikon padrejtësitë që bëheshin. Për këtë veprim të prefekturës protestojnë
si bashkëpatriotët e tij ashtu edhe shtypi i kohës, kështu që qeveritarët nga ky
presion detyrohen që t’a rikthejnë përsëri në punë.
Në këtë kohë ai lidhet me
rrethet më demokratike të kohës. Shikonte me optimizëm dhe simpatizonte të renë
dhe luftën revolucionare të rinisë përparimtare.
E vetma pasuri që i kish
mbetur si trashëgim nga pasuria e babajt ishte një copë vreshtë prej 2.5 dynym
mbi kafenenë e Pandës. Këtu ai kishte ndërtuar një shtëpi dhe një kopësht që për
ata që e mbajnë mend mund të thuash se e kish kthyer në një parajsë mbi
tokë.
Aty vinin për t’u çlodhur e për të biseduar Kol Tromara, Zai Fundo,
Fazlli Frashëri, Koço Tashko, Misto Shuli, Dhori Mitace, Kristaq Gjilardi, Mili
Serani, Koço Grameno, Kristaq Qirka, Vani Qirka, Gavril Peppo, Petro Singjeri,
Thanas Viso Mborja, Ilo Mosko, Kristo Kono, Vangjush Mio, Maksut Vinçani, Kiço
Shedollari, Mihail Trebicka, Shabani Mborja, prifti i Mborjes, etj. Aty vinte
dhe Spiro Konda i cili i binte mrekullueshëm kitarës së Spiridonit.
Kështu
Spiridoni mbante kontakt me shokët e tij dhe me rininë përparimtare. Ai
qëndronte në ëmbëltoren e Heroit të Popullit Koci Bako ku mblidheshin rinia
revolucionare e asaj kohe si Mihail Trebicka, Nuçi Shedollari, etj, ku dëgjonin
radio Moskën dhe BBC, ai ndiqte me simpati si luftën e Spanjës ashtu dhe luftën
që bënte rinija shqiptare kundër armiqve të vendit dhe atyre ndërkombëtarë .

Në vitin 1938 kur në zgjedhjet bashkiake të Korçës fitoi grupi demokratik i
Korçës, edhe në organe e tjera si në sindikata, në dhomën e tregetisë, në
dhimogjerondi fituan më shumë vende demoktarët. Një nga forumet e rëndëshishme
të qytetit ishte dhe Dhimogjerondia e cila në atë kohë ishte vënë në shërbim të
politikës greke dhe që patriotët shqiptarë luftonin që t’a mernin me çdo kusht.
Edhe këtu fitoi lista e paraqitur nga organizatat demokratike që zhvillonin një
luftë të ashpër kundër megalidhesë që propagandonte kisha greke. Me këtë listë
në dhimogjerondi u zgjodh edhe Spiridon Ilo krahas shokëve të tjerë si Gavril
Peppo, Sotir Gurra , etj.
Okupatorët fashistë si gjithë populli ai i priti me
urrejtje të madhe. Në këtë kohë ai bëhet frekuentues i regullt i ëmbëltores Koci
Bako dhe i kafenesë së Milit (Seranit) ku kalonte një pjesë të mirë të
kohës.
Si patriot i njohur Spiridoni që në dhjetor 1944 thiret për të
kontribuar në ndërtimin e Shqipërisë së re , por me qënë se ishte në moshë të
thyer dhe i sëmurë ai nuk mundi të punonte më për Shqipërinë që tashi ishte e
çliruar siç kishte ëndëruar, punuar dhe luftuar ay gjithë jetën e tij. Por i
kënaqur që më në fund Shqipëria u çlirua dhe u bë realitet ëndëra e Rilindasve,
me besimin se Shqipëria tashi do ecte përpara, ai jetoi i sëmurë dhe i mënjanuar
nga jeta politike, me pensionin që i u akordua më 1 prill 1945 si Patriot i
Rilindjes Kombëtare.

Ai kishte një kulturë të gjërë dhe të përgjithëshme
duke zotëruar dhe mjaft gjuhë të huaja si greqisht, anglisht, rumanisht,
frëngjisht, etj.
Gjatë jetës së tij përveç veprimtarisë së tij patriorike, ai
punoi dhe me shumë degë të tjera të artit e të kulturës, por gjithmonë në
funksion të qëllimit të tij atdhetar.
Përveç që ishtë një këngëtar i njohur,
ai ishte dhe instrumentist, u muar me kompozime dhe përshtatje muzikore, luajti
pjesë teatrale, u muar me pikturë, me poezi, shkroi dhe botoi mjaft vjersha
patriotike dhe lirike, mblodhi dhe botoi këngë popullore dhe të autorëvë të
ndryshëm, shkroi një komedi të vogël, punoi si mësues, si nëpunës
etj.
Spiridoni ishte njeri i thjeshtë dhe shumë popullor. I pëlqente të
bisedonte e të diskutonte me të gjithë për të gjitha. “Me sa dashuri e pasion të
madh bisedonte me ne për muzikën, sidomos për këngët tona të Rilindjes, për
muzikën tonë popullore shumë të bukur e të larmishme shkruan Artisti i Popullit
Kristo Kono i cili ishte nja nga vizitorët e përhershëm të shtëpisë së
Spiridonit.
Spiridoni vdiq më 7 nëntor 1950 i gëzuar që e pa Shqipërinë të
çliruar. Për të nderuar kujtimin e tij, eshtrat e tij prehen së bashku me
eshtrat e shokëve të tij në një parcelë të veçantë të patriotëve në
Korçë.
Spiridon Ilo duke bashkëpunuar ngushtë me patriotë të shquar të
Rilindjes Kombëtare si Themistokli Gërmenji, Sotir Peci, Mihal Grameno, Dr Haki
Mborja, Thoma Avrami, Stefan Kondillari e të tjerë gjithe jetën e tij ia kushtoi
çështjes patriotike dhe si një demokrat i udhëhequr nga idetë iluministe të
Rilindjes Kombëtare, punoi për Atdheun me armë, me penë dhe me këngë duke
qëndruar konseguent dhe pa asnjë lëkundje deri në fund të jetës së tij.
Për
veprimtarinë e tij patriotike pas vdekjes në vitin 1972 është dekoruar me
“Urdhër për veprimtari patriotike të klasit të dytë” me këtë
motivacion:
“Patriot dhe demokrat revolucionar. Ka marrë pjesë aktive në
shoqëritë patriotike të qytetit të Korçës. Më 1912 së bashku me patriotin Ismail
Qemali kthehet nga Bukureshti dhe mer pjesë në të gjitha mbledhjet e Kuvendit
Kombëtar, u zgjodh delegat i Korçës dhe firmosi dokumentin historik të shpalljes
së pavarësisë më 28 nëntor 1912. Më von bashkëpunoi ngushtë me patriotin
Themistokli Gërmenji dhe aktivizohet me grupin e vullnetarëve. Gjatë kohës së
mërgimit punoi për ngjalljen dhe forcimin e ndjenjës së atdhedashurisë tek
shqiptarët e Amerikës duke shkruar, kompozuar dhe kënduar këngë.”
Kurse ne
vitin 1992 është dekoruar me “Urdhërin për veprimtari patriotike te klasit të
parë” me motrivacionin: “Atdhetar i dalluar i lëvizjes kombëtare që ka dhënë një
kontribut të madh për forcimin e shtetit të pavarur shqiptar”
Me vendimin e
Këshillit Bashkiak të Korçës Nr. 10 datë 7. mars 2006 është shpallur “Qytetar
Nderi” i Korçës me motivacionin:“Patriot i shquar, që me veprimtarinë e tij i
bën nder qytetit të Korçës dhe Kombit “

Niko
Kotherja
__________________________________________________ _______

Gazeta "Shqip"* 30 janar 2009.


Kristo e
Vangjel Sulidhi mjeshtrit e fotografisë që "skalitën" historinë

Nga
familja Sulidhi kanë dalë dy breza fotografësh me vlera të
mëdha artistike si
dhe historike* duke mos përmendur këtu
fotografin e njohur Kristaq Sotiri*
nip i Kristo Sulidhit* ai që hapi
studion e tij fotografike dhe u bë i
dëgjuar në gjithë Ballkanin
NIKO KOTHERJA
Në historinë e artit shqiptar*
si dhe të përpjekjeve për liri e pavarësi të kombit tonë* Kristo Sulidhi dhe
djali i tij Vangjel* zënë vend nderi. At e bir* ata janë përfaqësuesit
më të
denjë të brezit të tyre. Me dokumentet fotografike që krijuan* lanë pas një
"perandori" informacioni të vyer historik* "perandori" kjo që ata nuk do ta
merrnin vesh kurrë se paskësh qenë e diktuar që të zhdukej* pa lënë as
shenjën
më të vogël të ekzistencës; një "perandori" celuloidi që kapte mbi
20000 negativë* pothuajse gjithë rrugën e zhvillimit
politiko-shoqëror të
Korçës në etapa të ndryshme të historisë së saj. Nga kjo "rrugë xhami" e krijuar
me shumë peripeci e mundime të pa përshkruara* me përndjekje e persekutime* sot
ka shpëtuar një copëz fare e vogël* në krahasim me dëshirën dhe punën e
Sulidhëve të mëdhenj. Ndaj* ne sot nuk kemi mundësinë të konsultojmë
një
trashëgimi të konsiderueshme të shpirtit të Korçës* si dhe të gjithë
historisë sonë
kombëtare shqiptare. Nga zbrazëtia e trashëguar sot nga
fototeka "Sulidhi"* ne
nuk kemi të dokumentuar me pamje shumë nga ngjarjet
kulmore të historisë
sonë* siç janë p.sh.: seria e fotove të shkollave shqipe
të Korçës ose jo* duke filluar
nga vitet 1900 e deri vonë; gjithë seria e
fotove të shkrepura me rastin e
shpalljes së "Hyrjetit" më 1908; fillimi i
kryengritjes së përgjithshme në Korçë*
mbledhjet e veteranëve të lëvizjes për
çlirim kombëtar; veprimtaria e krahinës
autonome të Korçës; ngritja e
flamurit më 1918 në ballkonin e Prefekturës së Ko-
rçës; formimi i degës së
shoqërisë "Bashkimi" të Avni Rustemit në Korçë* etj.* etj.
Përveç këtyre* një
boshllëk të madh informativ nga ana vizive kemi sot për personalitete
të
ndryshme* por shumë të rëndësishme të jetës politike e shoqërore
të fillimit
të viteve 1900. Përmendim këtu fotoportrete që rezultojnë të humbura
të
patriotëve Themistokli Gërmenji* Mihal Grameno e Anastas Grameno*
Anastas
Frashëri e Mina Frashëri* Spiridon Ilo* Hilë Mosi* Thimi Thoma Kreji*
Pandeli Sotiri* Thimi Marko* etj.* etj. Nga familja Sulidhi kanë dalë dy
breza
fotografësh me vlera të mëdha artistike si dhe historike* duke mos
përmendur
këtu fotografin e njohur Kristaq Sotiri* nip i Kristo Sulidhit* ai
që hapi studion
e tij fotografike dhe u bë i dëgjuar në gjithë Ballkanin.
Edhe Kristaq Sotiri*
mësimet e para në fotografi i mori nga Sulidhi. I pari
që çeli rrugën e vështirë*
por të bukur të artit* ishte veterani i lëvizjes
për çlirim kombëtar* patrioti i
shquar Kristo Shuli* që shpejt u bë i njohur
me mbiemrin Sulidhi.
Kristoja ka lindur në fshatin Marjan të Oparit në
vjeshtën e vitit 1858* në familjen
e Panajot Shulit* një mjeshtri ndërtues*
profesion ky që ka dalluar shumë
oparakë të tjerë. Puna e këtyre mjeshtërve
shihet të ketë lënë gjurmë deri në
Egjipt* me usta Vasil Trashën.
Stërgjyshërit e familjes së Panajot
Shulit ishin suljotë* ata suljotët e
famshëm që nuk iu dorëzuan Ali Pashës. Pas
vrasjes së këtij të fundit* të
parët e kësaj familjeje të madhe u vendosën në Korçë*
ku për kujtim të vendit
të tyre famëmadh morën mbiemrin Shuli* pra Suli.
Si shumë bashkëmoshatarë të
tjerë që ndoqën rrugën e vështirë të mërgimit*
edhe Kristaqi i ri iu drejtua
shtetit helen* ku filloi të shesë punën e krahut të vet
për t'i kontribuar
familjes së tij. Edhe pse zanati i ndërtuesit kishte zënë vend në
zemrën e
djaloshit dhe në traditën e fisit të tij* Sulidhi i ri preferoi të
perfeksionojë
mjeshtërinë e fotografit. Në ndihmë të kësaj* ai kishte edhe
talentin e të vizatuarit.
Këto punë të tij sot konsiderohen të zhdukura.
Hapat e parë dhe bazat e
formimit të tij si fotograf* Sulidhi i mori në
Athinë.
Në fillimin e viteve '80 të shekullit të kaluar* e shohim në Korçë*
ku punon si
fotograf gjysmëprofesionist (për kohën). Është shumë vështirë që
të përcaktojmë
fotografitë e para të tij në Korçë. Mendojmë që nga të parat
foto të tij të jenë
ato të grupimeve me nxënës të shkollës greke (gjimnazit)
të Korçës* të qeveritarëve
turq të asaj kohe* apo edhe të figurave të shquara
të luftës sonë kombëtare
për çlirim. Gjatë viteve të Lidhjes së Prizrenit* ai
bashkë me Sotir Nikolla
Stratobërdhën e veprimtarë të tjerë* u bë mbështetës
dhe veprimtar i degës së
Lidhjes në Korçë. Kristo Sulidhi ishte ai që me
guxim të pashoq për kohën* kur ndiqej e kërcënohej me jetë* me aparatin e tij të
sapoblerë
në krah* fiksoi në celuloid dy momente që historia jonë do t'i
mbajë mend shumë
gjatë në analet e saj* dy momente për të cilat
historiografia jonë duhet t'i thotë
"Faleminderit" mjeshtrit Sulidhi: në
vitin 1899* mes shumë fotokronikash* ai kreu
dy fotografi me vlerë të rrallë
kombëtare: Mësonjëtoren e parë shqipe të djemve
me drejtor Nuçi Naçin*
nxënësit si dhe mësuesit Thanas Nona e Kristo Vodica.
Përveç kësaj* po këtë
vit* ai fotografoi edhe shkollën e parë shqipe të vashave*
ku dallohen
mësuesja Poliksena Luarasi dhe mësuesi patriot Thanas Sina. Vlen të
përmendim
këtu se fotografia e Mësonjëtores së parë shqipe të djemve është e
vetmja që
kemi të trashëguar deri më sot për këtë shkollë. Nëse shihet me vëmendje
kjo
fotografi* në krye të saj duket figura e Sulltan Abdyl Hamitit dhe fjalët
e
shkruara në shqip "Mësonjëtore Shqipe ndë Korçë 1899". Ndërsa në të
djathtë
të kësaj tabele shohim të pikturuar një djalë me rroba të kohës* i cili
përfaqëson
në mënyrë figurative nxënësit e kësaj shkolle. Pikërisht kjo
pikturë ka për
autor Kristo Sulidhin. Është interesant fakti që ky detaj
është fiksuar në këtë
fotografi dhe falë saj* ne sot shohim një punim në
pikturë të Kristos. Nga të parët
që kanë dhënë lajmin se kjo foto (pra pamja
e Mësonjëtores së djemve) është
me autor Sulidhin* është patrioti dhe
studiuesi Ilo Mitkë Qafëzezi* i cili* në veprën
e tij "Dhaskal Gjoka"* të
botuar më 1936* shkruan se "vetëm fotografinë e këtij viti
shkollor të
Mësonjëtores muntmë të zbulojmë* tek plaku fotograf e nacionalist i
vjetër z.
Kristo Sulidhi i Korçës..." ("Dhaskal Gjoka" - Ilo Mitkë Qafëzezi.
Korçë*
1936* faqe 155). Origjinali i kësaj fotografie ka një përbërje të
veçantë* sepse
në shtresat e saj* materiali që përbën këtë letër fotografike*
është i pajisur me një lloj
plastike të veçantë* material ky që e ka sjellë
foton deri në ditët tona pak të dëmtuar.
Veprimtarinë e tij patriotike*
Kristo Sulidhi e vazhdoi edhe me më shumë vrull. Për arsye se ai punonte pa
pushim në shërbim të çështjes së çlirimit kombëtar* u çkishërua nga kisha greke.
Si i tillë* ai s'mund të shkelte në kishë. Kur i vdiq i biri* kisha nuk e lejoi
ta varrosë atë në oborrin e kishës e as në varrezat e qytetit* si dhe nuk lejoi
të zhvillojë ceremoninë mortore për nder të të ndjerit. Por këto nuk e mposhtën
karakterin e "plakut nacionalist". Ai vazhdonte të shpërndante libra në gjuhën
shqipe* botime për shkollat*
si dhe tekste të tjera që botoheshin në kolonitë
e ndryshme të shqiptarëve
nëpër botë. Nga dokumentet që disponojmë* mësojmë
se "Kristo P. Shuli është
persekutuar* është burgosur dhe i është sekuestruar
pasuri para vitit 1912*
sepse ka punuar me veprimtari patriotike". Në
dokumentet e Arkivit të Shtetit
(A.Q.SH.* d. 225* f. 102) rezulton se Kristo
P. Sulidhi është anëtar i klubit patriotik
"Dituria"* të themeluar në Korçë.
Ai është autor edhe i së vetmes fotografi të këtij
klubi* anëtarët e të cilit
janë të vendosur para godinës së tyre. Anëtarë të tjerë të
këtij klubi
patriotik ishin edhe patriotët e shquar Mihal Grameno* Pandeli Cale*
Thanas
Floqi* Sami Pojani* Idhomone Kosturi* Qani Dishnica* Sotir Nikolla
Stratobërdha*
etj. Pra* është lehtësisht e kuptueshme se Kristo Sulidhi* si
anëtar i këtij
klubi patriotik* ka bashkëpunuar me këto figura. Kështu që ai
ka një meritë të
çmuar në zgjimin e ndërgjegjes kombëtare. Nuk duhet të
harrojmë këtu një
figurë tjetër interesante* Spiro Xegën* patriot dhe
njëkohësisht artist* bashkëpunëtor
i ngushtë i Sulidhit* pasi ishin të dy nga
Marjan Opari. Të vitit 1906 janë disa fotografi ku
mjeshtri korçar ka fiksuar
momente të ndryshme nga jeta e qytetit të Korçës* si
p.sh. një festë në
Kishën e Shën Thanasit* një panoramë të qytetit të Korçës nga
kodra e Shën
Thanasit* Kisha e vjetër e Shën Thanasit* si dhe fusha përreth saj*
etj. Këto
fotografi* ai i stampon me shënimin "Chr. P. Soulides". Të vitit 1908
janë
disa momente nga festimi i shpalljes së Kushtetutës xhonturke. Ndërsa në
vitin
1909 dhe në tetor 1910* përkatësisht më 14 prill* Kristo Sulidhi
fotografon grupin
muzikor* të njohur ndryshe me emrin "Banda e Lirisë"* në
ambientet e godinës
së Mësonjëtores shqipe të djemve* ku anëtarët e Bandës
merrnin mësimet në
instrumentet përkatëse. Ky grupim zhvillonte një aktivitet
të gjerë patriotik në
favor të luftës për çlirim kombëtar. Drejtuesi i saj
ishte Pandeli Cale. Nga radhët
e "Bandës së Lirisë" kanë dalë gjashtë
dëshmorët e Orman - Çifligut* të cilët u
vranë në fushën e Korçës më 16-17
korrik 1911. Këto fotografi janë të vetmet që
kemi nga kjo shoqëri
patriotike. Para objektivit të Sulidhit ka pozuar edhe profesori
i kësaj
Bande* Paskal Anibali* italian me ndjenja të theksuara shqiptarizmi.
Më 1914*
më 24 mars* Kristo Sulidhi* Themistokli Gërmenji* Pandeli Cale*
Vasil
Tromara* etj. morën pjesë në ceremoninë mortore të dy dëshmorëve të
çështjes kombëtare* Papa Llambro Ballamaçit dhe vëllait të tij* Sotirit.
Momentin e përcjelljes
së tyre për në banesën e fundit* fotografi Sulidhi e
ka fiksuar në celuloid për
t'ia lënë testament pasardhësve në emër të
vuajtjeve që hiqnin të parët e tyre*
vetëm sepse mësonin dhe përhapnin gjuhën
shqipe.
Veterani i shquar* mbrojtësi i çështjes kombëtare* ai që bashkëpunoi
me mjaft
atdhetarë brenda e jashtë atdheut* "plaku nacionalist" Kristo
Sulidhi vdiq në maj të vitit 1938. Në qytetin e Korçës iu organizua dhe iu
zhvillua një ceremoni madhështore varrimi. Në arkivolin e tij* të punuar me
shqiponjë* u shpalos flamuri kombëtar* në shenjë respekti ndaj veprës së tij të
pavdekshme. U dekorua me rastin e 80-vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë
Kombëtare me urdhrin "Për veprimtari
patriotike të klasit III". Por* Kristo
Sulidhi la pas vetes djalin e vet* një veprimtar të
zellshëm* me forcë e
besim në të ardhmen e ndritur të Shqipërisë. Ai la pas Sulidhin e
ri*
Vangjelin. Ky lindi në Korçë më 13 mars 1895. Duke marrë me vete fjalën e të
atit*
në vitin 1909* Vangjeli katërmbëdhjetëvjeçar emigron në Amerikë dhe
vendoset
në qytetin St. Louis. Aty kryen punë të ndryshme dhe gjithmonë duke
menduar
për ekonominë e familjes së tij. Në këtë kohë* bie në kontakt me miq
të të atit* me
patriotët Sotir Peci* Josif Pani* Kristo Dako* të cilët e
aktivizojnë djaloshin në shoqëritë
patriotike të shqiptarëve të atjeshëm. Në
fillim anëtarësohet në shoqërinë "Besa-
Besën" e më pas Vangjeli* menjëherë
pas themelimit të federatës panshqiptare
"Vatra"* bëhet anëtar dhe militon në
radhët e para të kësaj federate. Aty lidh
miqësi të ngushtë me veprimtarët e
shquar Kol Tromara* Kristo Kirka* Kristo
Floqi* si dhe ka shansin të njohë
edhe Faik Konicën e Fan Nolin. Në Amerikë* Sulidhi
i ri fillon punën e
fotografit* zanat që ia kish mësuar i ati. Në ambientin e aktivistëve
të
federatës "Vatra"* Vangjeli fillon të fiksojë portretet e tyre* mbledhjet që ata
zhvillonin*
si dhe harton polifotot e para të anëtarëve në degë të ndryshme
të
"Vatrës" nëpër Amerikë. Pas disa vitesh punë në mërgim* Vangjel Sulidhi
kthehet
në Korçë në vitin 1915. Tashmë ai e ka formuar komplet profilin e tij
si një fotograf
profesionist. Në Korçë* merr në dorëzim studion fotografike
të të atit dhe e modernizon
atë. Gjatë kësaj kohe në Korçë* studioja
fotografike e Sulidhit bëhet e
dashur për gjithë korçarët* të cilët edhe sot
ruajnë me fanatizëm ndonjë fotografi të
të afërmve të tyre që e ka origjinën
nga kjo studio. Sulidhi fikson peizazhe* portrete
dhe grupe kolektive. Në
fototekën e tij gjendeshin të fiksuara portretet e shumë
veprimtarëve të
lëvizjes patriotike shqiptare. Vangjel Sulidhi ishte anëtar i
shoqërisë
patriotike "Vatra e Shqiptarëve" me qendër në Korçë. Gjatë ditëve
të Revolucionit
të Qershorit më 1924* ai mbështet Fan Nolin dhe vendosjen e
rendit
demokratik në Shqipëri. Por* pas dështimit të tij* ai si shumë të
tjerë* mbeti i zhgënjyer
nga kjo sprovë. Vlen të përmendim këtu se fototeka
e
tij e pasur* me mbi 10000 negativë* pllaka xhami e celuloidi* ka qenë një
koleksion i
përkryer me subjekt aktivistët dhe veprimtarinë patriotike të
shqiptarëve të
Amerikës. Artisti i shquar* fotografi i talentuar* biri i të
parit fotograf të Korçës* Vangjel
Sulidhi vdiq në Korçë më 26 qershor 1969.
Si para ashtu edhe pas vdekjes së tij* nga
pushteti i kohës nuk pati
interesim që trashëgimia e dy brezave fotografësh të
rezervohet* të arkivohet
e të mirëmbahet për t'i shërbyer historisë. Kjo për shkak
se në fototekën
"Sulidhi" ndodheshin edhe negativat e fotografive ku ishin fiksuar
vizitat e
princeshave apo anëtarëve të tjerë të familjes mbretërore* të Liceut
francez
të Korçës* të shumë manifestimeve kombëtare apo dhe të grupimeve
antifashiste
të nacionalistëve shqiptarë.

HISTORIA E RRALLË E LUFTËTARIT TË LIRISË
ANDREA STATHI NGA
KORÇA


Nga: Niko KOTHERJA
Studiues, koleksionist
Në hartim e
sipër të një sinteze historike mbi veprimtarinë dhe kontributin e Korçës në
lëvizjen tonë kombëtare, duke hyrë thellë në dokumente historike dhe dorëshkrime
të hershme që hedhin dritë mbi të kaluarën tonë, kronikë pas kronike, spikati
figura e veprimtarit dhe luftëtarit të lirisë Andrea Thoma Stathi. Me përjashtim
të ndonjë shkrimi telegrafik që ka qarkulluar në shtyp, për figurën e këtij
patrioti nuk është shkruar. Për shumë vite ka vazhduar të “respektohet” kjo
heshtje, e po vazhdon të jetë e tillë edhe sot, duke bërë që pluhuri i harresës
të pushtojë tej e mbanë veprimtarinë e kësaj figure historike. Ne, duke
“prishur” këtë “traditë” që injoron veprën e paraardhësve tanë, morëm mundimin
dhe filluam të hulumtojmë për këtë figurë, morëm përsipër të hulumtojmë detajet
e një jete të shkurtër që iu përkushtua atdheut. Sot është dita që emri i Andrea
Thoma Stathit të shkruhet në altarin e dëshmorëve të atdheut, pra të zerë vendin
që meriton.
Në morinë e mjaft dokumenteve, dallohet një bllok modest, por me
vlera të jashtëzakonshme, i hartimit të “Historikut të prejardhjes së familjes
Stathi” që ruhet sot në Korçë nga nipi i dëshmorit, Andrea Gaqo Stathi. Ky bllok
shumë interesant, me fletë të zverdhura nga koha, jep detaje dhe të dhëna shumë
të rëndësishme për një nga familjet e vjetra e të mëdha të vendosura në qytetin
e Korçës që në fillim të shekullit XIX, rreth vitit 1828. Autori i kësaj shkrese
prej mëse 70 faqesh është Llazar Stathi, nip i kësaj familje. Ky ka qënë
studiues dhe mbledhës i materialeve të shoqërisë patriotike të quajtur “Banda e
Lirisë”, të themeluar në Korçë më 1 tetor 1908. Vlen të përmendim këtu se autori
ngjarjet i ka konsultuar më parë se t’i shkruante me kujtimet e familjarëve të
tij, miqve si dhe dokumentacionit të bollshëm që zotëronte. Meqënëse punimi ka
në përbërje të tij referenca, kjo na bën të besojmë se përshkohet nga një
saktësi objektive. Autori në fund të shkrimit të tij na thotë se për krijimin e
tij janë në dijeni disa figura të shquara të kulturës dhe historisë së
Shqipërisë, si psh.: Sterjo Spasse, Nesti Havjari, Vasil Balli, Dhimitër Canco,
etj.
Pasi jep tablonë e jetës së paraardhësve të tij të mbushur me shumë
detaje interesante, autori i broshurës trajton në pak faqe figurën e vëllait të
tij, dëshmor të luftës për çlirim kombëtar, atë të Ndreçi Stathit.
Nga këto
shënime që janë konsultuar prej Llazar Stathit edhe me gjendjen civile të
Korçës, rezulton se në këtë qytet në vitin 1898 lindi Andrea. Ai pasi kreu
shkollën fillore në vendlindje, emigroi në vitin 1912, në moshën 14 vjeçare në
Rumani, më saktësisht në Bukuresht. Gjatë kësaj kohe Stathi i ri mund të ketë
ndjekur mësimet që jepte në gjuhën shqipe patrioti Kosta Jani Trebicka në
shkollën shqipe të natës që ai drejtonte. Në Bukuresht vëllezërit e nënës e
regjistruan Andrean në shollën rumune të atjeshme, institucion ku Stathi ndoqi
mësimet për tre vjet, deri më 1915. Nga kjo kohë familja trashëgon edhe
fotografinë e vetme të dëshmorit, ku ai dallohet midis bashkënxënësve të tij, që
të gjithë të veshur me uniformën e shkollës. Në vitin 1915, shkon në Bukuresht
atdhetari i shquar Themistokli Gërmenji. Ai, në bashkëpunim me patriotin Kristo
Dako, gjatë kësaj kohe, filloi botimin e së përkohëshmes “Biblioteka Zëri i
Shqipërisë”, broshurë kjo që u botua vetëm në tetë numra, nën kryesinë e
Themistokliut dhe redaktimin e Dakos. Në verë të këtij viti, pra më 1915,
Gërmenji filloi të organizonte çetën e tij me qëllim që të hidhej në Shqipëri
për të vazhduar luftën kundër pushtuesve osmanë. Në broshurën e tij, Llazar
Stathi, shkruan se: “Themistokliu, i ndihmuar dhe i përkrahur nga patriotët e
kolonis shqiptare të këti qyteti – (Bukureshtit-shën. im N. K) - , krijoi çetën
e tij me djelmosha të njomë që të shkonin në Shqipëri për të luftuar shkelësit e
huaj. Në këtë çetë u shqua edhe vëllai ynë Ndreçi.”
I ushqyer me ndjenja të
pastra atdhetarizmi nga familja dhe sidomos nga xhaxhallarët e tij, Spiro e
Sotir Peço veprimtarë të shoqërisë së shqiptarëve në Rumani dhe nga themeluesit
e kolonisë shqiptare të atjeshme, Ndeçi Stathi merr armët dhe del malit “për
lirinë e Shqipërisë”. Si një nga anëtarët e denjë të çetës së Themistokli
Gërmenji, dëshmori Andrea Stathi merr pjesë në të gjitha luftimet që kryen në
qarkun e Korçës në këto vite. Merr pjesë aktive në lëvizjen kombëtare që
zhvillohej në Korçë nga komiteti i atëhershëm kryengritës. Ai ka marrë pjesë
edhe në takimet e rëndësishme që patriotët korçarë Themistokli e Telemak
Gërmenji, Mihal e Mina Grameno, Menduh Zavalani, Mihal Ballkameni, Gavril Pepo,
Spiridon Ilo, Llambi Bimbli, Haki Mborja, Hasan Bitincka, etj kanë patur në
teqenë e Melçanit apo në hotel “Lirija” i Manastirit.
Luftëtari i shquar
Andrea Stathi më 10 dhjetor 1916, si rojë personale i Themistokli Gërmenjit,
mori pjesë në shpalljen e Krahinës Autonome të Korçës, një vepër kjo e shkëlqyer
patriotike, e cila në ato vite mbajti gjallë frymën e shtetit shqiptar. I veshur
tashmë me uniformën e policisë shqiptare patrioti Andrea Stathi i shërbente me
mish e me shpirt Republikës së re shqiptare, ëndrrës dhe idealt të tij si dhe
gjithë gjerdanit të luftëtarëve të lirisë.
Në fillim të shkurtit 1917,
Andrea Stathi bashkë me Nuçi Pallën, të dërguar nga Themistokli Gërmenji, shkuan
në fshatin Boboshticë të Korçës, 7 km larg qytetit, për të takuar komitin Sali
Butka e për t’i dorëzuar këtij të fundit një letër – ftesë në të cilën
Themistokliu kërkonte bashkëpunim në të mirë të “Republikës Vetqeveritare”.
Mëngjezi i një dite shkurti të vitit 1917 do të rezultonte tragjik për fatin e
jetës së të riut luftëtar Andrea Stathi. Momenti i vrasjes së tij dhe plagosjes
së veteranit tjetër Nuçi Palla, përcillet ndryshe nga ato burime që ne kemi
patur mundësinë t’i konsultojmë për hartimin e këtij shkrimi. Por, shumë dëshmi
të tjera gojore dhe dokumentare, dëshmojnë për një vrasje të përgatitur të
këtyre dy fatosave të lirisë. Nga kujtime të ndryshme si dhe nga broshura e
familjes Stathi, mësojmë se Ndreçi Stathi dhe Nuçi Palla janë qëlluar nga
luftëtarë të Sali Butkës me urdhër të këtij të fundit. Në broshurën e tij Llazar
Stathi shkruan: “Në pranverën e vitit 1917, Themistokliu dërgoi Nuçi Pallën e
Ndreçi Stathin me mision në katundin Boboshticë, që të takoheshin me Sali
Butkën, i cili po në ato ditë ndodhej në Boboshticë-Floq. Të dy militantët u
strehuan në banesën e Mihallaq Konomit (boboshtar, familja e tij edhe ay vetë
ndodhen sot në Kostancë të Rumanisë). Të nesërmen dy revolucionarët dollën nga
deriçka e gradinës që të përmbushin misionin e tyre për të cilin ishin ngarkuar:
atëhere tre, katër ose dhe më shumë veta, që ndodheshin mbi varrezat e këti
fshati (pranë këmbanores) duke i parë këta dy luftëtarë me guna dhe pushkë u
shtinë dhe e vrasin vëllan tonë Ndreçi Stathin, (nënvijëzimi është i
origjinalit) ndërsa Nuçi Palla shpëtoi dhe lëshoi me njëherë kushtrimin në
shtëpin e Mihallaq Konomit e në gjith katundin. Themistokliu u dëshpërua shumë
për këtë krim të shëmtuar, që nuk e besonte të ndodhte. Më von u muar vesh se
ishte çeta e Sali Butkës që e kreu këtë vrasje”. Një pikë shumë e errët e
historisë së luftës së parë botërore në qarkun e Korçës. Tjetër interpretim për
këtë ngjarje jepet nga shkrimtari Sabri Godo në librin e tij “Plaku i Butkës”.
Aty shkruhet tekstualisht se plaku nuk ka qënë i informuar për sa po ngjiste,
por me të marrë vesh urdhëroi pushimin e zjarrit. Ndryshe jepet kjo situatë nga
të paktën dy burime të tjera që mund të quhen si burime të para derisa janë
shkruajtur nga persona të afërt me ngjarjen: i pari informacion, i pabotuar
derimë sot, na vjen nga patrioti dhe luftëtari Ilo Nona, ish – shef i policisë
së Korçës. Në kujtimet e tij ai shkruan se: ““Mbas ngritjes së Flamurit (10
Dhjetor 1916), shkuan shumë komisione për t’i mbushur mëndjen Saliut që të vinte
në Korçë, mirë por nuk pranonte. Mbas pak kohë Saliu erdhi në katundin
Boboshticë, ku atëhere Themistokliu me gjith shokët dhe Gjindërmarinë u nis për
atje për të luftuar, kundër Saliut ku edhe luftuam dhe në fushë e sipër, prej
shokëve të Saliut na vritet një shok të quajtur Ndreçi Stathi.....” (Nga
shënimet e Ilo Nonës Korçë më 23-XI-1937); i dyti informacion: dokument i
pabotuar nga disa faqe dorëshkrim me kujtime nga Evdhoksi Gërmenji, bashkëshorte
e Themistokli Gërmenjit, e cila gjatë kësaj kohe, siç pohon dhe vetë, i ka
qëndruar shumë pranë burrit të saj në veprimtarinë e tij kombëtare. Në lidhje me
emrin e Sali Butkës, ajo shënon se “ai ka vrarë djem nacionalistë në
Boboshticë”, fakt ky i cili na shtyn të besojmë shënimet e cituara më lart nga
patrioti Ilo Nona, njëkohësisht vullnetar i Themistokliut. Një tjetër
informacion marrim nga një kronikë e botuar në mars 1917 në gazetën “Koha” të
Mihal Gramenos, i cili midis të tjerash na ve në dijeni për vrasjen e të riut
nacionalist Ndreçi Stathi. Ndër të tjera Gramenoja shkruan: “ I ndyeri dëshmor
ishte një djalë i ri 21 mot dhe quheshe Ndreçi Thomaq Stathi. Si do djaloshi
prej 4 vjet ka marrë anët në luftët e Shqipërisë duke qëndruar besnik gjer sa
dha jetën e tij për nder të Atdheut”. Ndërsa, në vitin 1992, me rastin e
përvjetorit të 80 të shpalljes së pavarësisë kombëtare, kur u propozua figura e
Stathit për dekorim, në shtyllën e motivacionit të tij, midis të tjerash u
shkruajt: “Vrarë nga bombardimet që u bënë në Korçë në shkurt 1917”. Akoma sot,
pas rreth 90 vjetësh të kësaj ngjarje, askush nuk ka denjuar ta zbardhë atë,
duke e lënë në një heshtje të pamerituar. Përveç kësaj, ende sot nuk dihet ku
është varri i dëshmorit që “dha jetën e tij për nder të Atdheut”.
Familja e
Mihal Kuneshkës zhvilloi ceremoninë e varrimit të djaloshit në një kohë dhe
gjendje shumë të nderë, pasi asnjë nga fshatarët e tjerë nuk guxonte ta kapte me
dorë trupin e pajetë të 20 vjeçarit të shtrirë në rrugën kryesore të fshatit
Boboshticës, pasi kishin frikë se ndoshta mund të kishin fatin e tij. “Babai im
si dhe anëtarë të tjerë të familjes sime, e lanë dhe shpëlanë kufomën e Ndreçit
dhe pastaj e varrosën me kujdes djalin dhe patëm kujdes se ndoshta mund të
dhunohej varri i tij nga andartët”- kujton Ilo Kuneshka.
Në ditën e shtatë
të vrasjes së tij, shokët dhe bashkëluftëtarët e Stathit, Mihal Ballkameni,
Themistokli Gërmenji, Gavril Pepo, Ilo Nona, Pasa Pema, etj. mbajtën një meshë
të veçantë në kishën e madhe të Shën Gjergjit. Kronika e kësaj ngjarje ka mbetur
e fiksuar në një artikull të gazetës “Adriatiku” që botohej nga patrioti Dhori
Koti. Në ceremoninë e rastit fjalën e mbajti veterani i lëvizjes kombëtare Mihal
Ballkameni, i cili me pak fjalë nxorri në pah figurën e bashkëluftëtarit të tij
dhe dëshmorit kombëtar Ndreçi Stathi.
Familja Stathi, sot në 110 vjetorin e
lindjes të të ndjerit dëshmor, pret që të vlerësohet kjo figurë e shquar, t’i
jepet vendi i duhur jetës dhe gjakut të luftëtarit të lirisë dhe dëshmorit të
konsolidimit të shtetit shqiptar, Andrea Stathi, i cili punoi e luftoi në kohën
më kritike të ekzistencës së shtetit shqiptar.

PATRIOTËT KORÇARË KUNDËR DEPUTETËVE TË KORÇËS NË PARLAMENTIN SHQIPTAR TË 1924 -
ës.

- PUBLIKOHET PËR HERË TË PARË DOKUMENTI ME TË CILIN PATRIOTËT KORÇARË
DALIN HAPUR KUNDËR DEPUTETËVE TË TYRE

Në dosjet e “Arkivit të Familjes
Kotherja” në Korçë ruhet një dokument i rrallë. Ai mban datën 16 mars 1924,
tregon sesi korçarët janë të pakënaqur nga përfaqësia që kanë në Parlamentin
Shqiptar.
Ky dokument vjen i nënshkruar në një moment të rëndësishëm për
kohën kur u hartua, sepse në një farë mënyre dha shkëndijën e atij manifestimi
të fuqishëm popullor që u quajt dhe njihet në histori si Revolucioni Demokratik
i Qershorit 1924, triumfi i të cilit u shënua në muajin qershor të atij viti me
formimin e qeverisë së kryesuar nga Fan Noli.
Në qoftë se shohim më nga afër
gjendjen politiko-shoqërore të kësaj kohe, vërejmë se në këto momente fillon të
marrin hov lëvizjet kundër qeverisë shqiptare. Në pranverën e vitit 1923,
gjendja po bëhej më kritike. Më 11 mars 1923 kryetarët e lagjeve të Korçës i
dërguan një protestë qeverisë, me anë të së cilës vinin në dukje spekulimin dhe
shitjen e shtrenjtë të bereqetit dhe miellit dhe u kërkua importi i drithit pa
taksa doganore. Kjo protestë u nënshkrua nga më shumë se njëmijë banorë. Ditën e
nesërme, me mijëra fshatarë, zejtarë, nënpunës dhe punëtorë, mes të cilëve
dalloheshin edhe nxënësit e Liceut të Korçës, protesuan para bashkisë dhe
prefekturës duke thirrur: “Bukë popullit”, etj. Kjo bëri jehonë shumë të madhe
në Shqipëri dhe pas disa ditësh një demostratë e tillë u organizua edhe në
Vlorë. Në dimrin e vitit 1923 në Korçë u rrit çmimi i importit të drithit, gjë e
cila u prit jo me pak pakënaqësi nga qytetarët. Në janar të vitit 1924
profesorët e Liceut të Korçës dhe të tjerë, mbi 60 mësues, shpallën grevë për
arësye të pagave të prapambetura. Shtypi i kohës i bëri jehonë kësaj ngjarje
duke marrë krahun e profesorëve. Në anën tjetër qeveria bënte thirrje që ata të
ktheheshin në punë ose do të pushoheshin. Marrëveshja u arrit kur qeveria pagoi
pagat e prapambetura të mësuesve.
Themelimi i disa shoqërive punëtore në
Korçë në fillim të muajve janar e shkurt dhanë të kuptojnë se populli po
fillonte të organizohej seriozisht kundër qeverisë së kohës, së cilës i kishte
mbetur edhe rreth 4 muaj jetë.
Zhvillimet politike e shoqërore në këto
momente janë vendimtare për atë që do të ndodhte pak muaj më vonë.
Në fillim
të vitit 1924 u formua në Korçë një lëvizje që pati për emër “Partia Liberale” e
cila përgatiti gjithë veprimet kundër qeverisë, e cila dukej qartë se tani nuk
ishte e aftë të organizonte shtypjen e këtyre veprimeve.
Gjendjes së nderë
të kësaj kohe iu shtua edhe atentati që iu bë Ahmet Zogut në hyrje të Asamblesë
Kombëtare më 23 shkurt 1924, dorëheqja e tij dhe krijimi i qeverisë së re të
kryesuar nga Shefqet Vërlaci.
Gazeta “Zëri i Popullit”, në datën 15 mars
1924, në faqet saj shkruante kështu: “Qeveritarët dhe ansamblistët po tallen dhe
lozin kartat dit’ e natë mbi kuris të popullit. Peshku është qelbur nga koka.”
Ky përshkrim telegrafik tregon qartë sesa e tensionuar ishte gjendja politike në
Korçë në atë kohë. Të nesërmen e këtij shkrimi, patriotët korçarë, duke parë se
ishte e afërt era e një revolucioni mbarëpopullor, i dërgojnë Eshref Frashërit
këtë dokument që po publikojmë sot për herë të parë. Interesat e ngushta
politike dhe ekonomike bënë që njëra palë të hidhej kundra tjetrës, pra
nacionalistët në këtë kohë patën përplasjet e tyre, të cilat sollën si rezultat
revolucionin e Qershorit më 1924. Shumica e firmëtarëve të këtij dokumenti kanë
qënë bashkëluftëtarë me disa prej deputetëve që u drejtohet protesta..

Revolucioni i Qershorit ishte pasojë pjesërrisht negative dhe pjesërrisht
pozitive e mjaft faktorëve, si politikë, ekonomikë, shoqërorë, si dhe i
aktivitetit të shqiptarëve jashtë atdheut dhe përplasjes aspak të pëlqyeshme dhe
të shtrembërruar të ideve të Revolucionit Socialist të Tetorit në Rusinë e kuqe
me ambjentin e prapambetur shqiptar. Duke dashur triumfin e një revolucioni të
ngjashëm me atë rus, opozita shqiptare e asaj kohe rëzoi qeverinë dhe u ndikua
mjaft nga fryma e majtë e politikës për të dhënë shëmbëllimin e një lëvizje të
ngjashme shoqërore e politike si në Rusi. Botimet së fundi të arkivave ruse e
vërtetojnë më së miri këtë. Duke mos përmendur këtu adhurimin e tejskajshëm të
Nolit për idetë dhe zhvillimet komuniste në Rusinë e kuqe dhe përshëndetjet e
shumta që ai i dërgonte rusëve e deri te lidhja e marrëdhënieve diplomatike me
shtetin e ri komunist rus.
Një arësye tjetër e fortë që i dha dorë
shpërthimit të revolucionit ishte edhe plagosja më 20 prill 1924 e Avni Rustemit
në Tiranë, e cila u prit me indinjatë të thellë në popull, por jo në rradhët e
larta të krerëve nacionalistë. Revolucionarët e rinj prorusë përdorën vrasjen e
Rustemit dhe ceremoninë e varrimit të tij në Vlorë më 1 maj 1924 për të ngritur
popullin në revoltë e për të fituar më vonë pushtetin me anë të armëve.
Kjo
pasqyrë e përgjithshme e këtyre ngjarjeve kryesore besoj se japin idenë se në
ç’momente korçarët iu drejtuan deputetëve të tyre me një protestë, ku kërkonin
që ata të mos përfaqësonin më Korçën në Parlament.



Patriotët
korçarë më 1924 i drejtohen deputetëve të tyre: “Mos përfaqësoni më qytetin tonë
në Parlament.”

Teksti i plotë i dokumentit:
“Eshref Frashërit Tiranë.
Koço Kottës, Kristaq Kosturit, Loni Llogorit, Skëndo Pojanit, Sulejman Starovës,
Dr. Haki Mborjes, Qani Dishnicës.
Miopia juaj politike e gjertanishme dhe më
në funt bashkëpunimi juaj me feudalët antikombëtarë dhe reaksionarë përkundër
zotimeve që kini dhënë herë pas here që do të lëftonit shtypësit e lirive
popullore dhe tradhëtorët dëshpëroj thellërisht tërë popullin këtushmë i cili
desaprovon plotërisht sjelljen tuaj me që shkeltë fjalën dhe besën tuaj që dhatë
dhe dekllaron se që sot e tutje nuk meritoni ta përfaqësoni popullin patriotik
të Korçës.
Korçë, më 16 mars 1924
Patriotë Korçarë
(nga emrat e
firmëtarëve po shënojmë ato emra që mund të lexohen)
Thanas Mano Sotir Kotta
D. Cekani Dh. Ef. Grabocka
Vani ....... Rahmi Rusi Dhimitri Bab.... Kristaq
Kotta
Kr. Ruço Vangjel Turtulli Janço Pula Vasil Trebicka
Ilo S. .....
Kristaq Mosko Naoum G. Xexo Kr. Bezhani
............. Miçe Frashëri Llazo K
Bicolli M. Dishnica
Kosta Spiro Filip Lasko Loni N. Luarasi Nuçi Palla

Koci Dhimitri Nova Gaqi Pepo ..................
Ligor R. Chani N.
Tollkoçi D. Fundo Andrea Naum F.
K (oço). Grameno Fani Kosta
................... P. Mongoleci
D. Tefik Lioni P. Qafëzezi Ilo Koki L.
Mborja ”
shenim: tre pikeshi perfaqeson nje emer qe s'mund te
deshifrohet.

Niko
Kotherja

___________________________________________

Shkrimi eshte botuar ne shtyp dhe eshte nje detaj shume interesant i historise
sone te luftes antifashiste. Lexuesit mund te japin mendimet e tyre si dhe
pyetjet.
Niko K./
____________________________

SI U DËNUAN
KOMUNISTËT MIDHI KOSTANI DHE KIÇO GREÇO

BOTOHET PËR HERË TË PARË
DOKUMENTACIONI I PROCESIT GJYQËSOR KUNDËR DËSHMORËVE KOSTANI E GREÇO QË U VARËN
DATËN E 6 GUSHTIT 1942 NË QYTETIN E KORÇËS.

Duke u nisur nga sukseset e
arritura dhe zgjerimi i lëvizjes guerilase në të gjitha krahinat e vendit, duke
marrë parasysh përvojën e grumbulluar në këtë fushë, eksponentët e komitetit
qëndror nxorrën përfundimin se ishin pjekur kushtet për të organizuar dhe vënë
në veprim një aksion që të lëshonte jehonën e tij në shkallë kombëtare, një
aksion ku të merrnin pjesë të gjithë njësitet guerile të vendit, të çetave
antifashiste dhe efektivit drejtues të lëvizjes antifashiste.
Si objekte
aksioni u caktuan prerja dhe shkatërrimi i shtyllave dhe telave telefonikë e
telegrafikë në të gjithë Shqipërinë. Si datë e kryerjes së këtij aksioni të
bujshëm u zgjodh 24 korriku i vitit 1942 dhe u vendos si orë veprimi, ora 21.
“Nata e 24 korrikut duhet të jetë një natë sulmi të përgjithshëm mbi armikun.
Prisni telat, shtyllat telefonike e telegrafike të qarkut tuaj, goditeni armikun
atje ku e dëmtoni më shumë!”. Kështu thoshte direktiva e Komitetit Qëndror
(Shih: “Dokumenta kryesore të PPSH”, vëllimi I, faqe 75.)
Pjesë e këtij
aksioni të organizuar deri në detaje e që do të vihej në veprim atë natë
korriku, ishte edhe djegia e selisë së Federatës Fashiste të Korçës. Vendimi për
djegien e saj u mor nga aktivistët dhe veprimtarët e njësitit gueril të qytetit
të Korçës. Plani i veprimit u organizua dhe përpunua nga ky njësit. Plani
përmbante pikat më kryesore të veprimit, si përgatitja e njësitit për aksionin
dhe sigurimin e mjeteve dhe armëve të nevojshme, ndarja e detyrave që secili
anëtar duhet të kryente gjatë sulmit, marrja e shaptilografit dhe djegia e
selisë së fashios, tërheqja e formacionit dhe vendosja e tij në mënyrë të
organizuar dhe pa dëmtime në bazat ku do të strehoheshin.
Aksioni, sipas
porosive, duhej të kryhej me çdo kusht, duke u bërë ballë rreziqeve të shumta që
mund të lindnin gjatë kryerjes së detyrave. Njësiti gueril ishte përgatitur nga
çdo anë, përfshi këtu dhe pajisjen me armë e municione të tjera të shumta, të
cilat do t’i bënin ballë çdo përleshje, sulmi apo lufte të armatosur.
Si
pjesëmarrës të aksionit të djegies së selisë fashiste u caktuan Midhi Kostani,
Kiço Greço, Demir Progri, Petro Lalaj, Faik Zajmi, Mustafa Beli.
Aksioni u
krye me sukses, në përpikmëri me oraret e paracaktuar. Anëtarët e njësitit i
përmbushën me gjakftohtësi dhe guxim detyrat e tyre. Djegia e selisë fashiste të
Korçës pati një jehonë të madhe në ambjentin antifashist shqiptar e më gjerë. Ky
veprim ishte një impuls i ri që i jepej luftës kundër pushtuesve italianë. Ai
tregoi edhe një herë që shpatat e Liktorit nuk kishin vend në flamurin tonë
komëtar, të pastër e të larë me gjakun e heronjve shqiptarë ndër vite.
Ky
aksion që u krye me trimëri nga të rinjtë korçarë, doli me një therori të hidhur
që tronditi anë e mbanë Shqipërinë, plagosi zemrën e patriotëve dhe të
intelektualëve përparimtarë të kohës, sepse u hapën dy varre të rinj mbi tokën
shqiptare. Kjo tokë e gatuar me gjak, do të mbante në gjirin e saj dëshmorët
MIDHI KOSTANI dhe KIÇO GREÇO, të cilët u kapën nga fashistët në momentin kur po
i drejtoheshin bazës së tyre dhe paraditen e 6 gushtit 1942 u varën në mes të
qytetit të Korçës, njëri në kopshtin e Spiro Ballkamenit dhe tjetri në pazarin e
qytetit.
Ky artikull trajton për të parën herë dokumentacionin me anë të së
cilit, gjykata fashiste e Korçës, dënoi të dy veprimtarët komunistë me vdekje.
Dokumenti del nga dosjet e “Arkivit të Familjes Kotherja” në Korçë (AFK) dhe
është kopje e orgjinalit të përkthyer në shqip nga gjuha
italiane.


“Nr. i proçesit : 2110 data 3 gusht 1942-XX
N’EMËN TË
MADHNIS SË TIJ
VIKTOR EMANUELIT III
PËR HIR TË ZOTIT E VULLNDET TË
KOMBIT
MBRET’ I ITALIS DHE I SHQIPNIS
PERANDOR I ETHIOPIS


Gjyqi
ushtarak i FF.AA. t’Unjisueme në Shqipni i përbam prej ZZ:
Gjeneral Brigade
Paganuzzi Of. i Madh Ferrucio – Kryetar
N/Kolonel G.M Milesi Giuseppe
Gjykatës Relator
Konsull Gallo Enea Gjykatës
Major Gengarolli Ugo
Gjykatës
Senitor Gjeloshi Ndok Gjykatës
ka shqitue këtë
:

Vendim
I. Arqimidhi Petro Kostani, bir’ i Pjetrit e i Polixhes,
lindur në Korçë më 1917, zdrukthëtar ;
II. Kristaq Vangjel Greço, bir’ i
Vangjelit dhe i Artemisit, lindur në Korçë më 1921, letra-përndarës ;
të
ndaluem e prezent ;
të pandehun
a) për shkatrrim (neni 48 i D.M 31
Dhjetuer 1939-XVIII Nr. 228 tash 29) sepse natën e 22 Korrikut 1942-XX me qëllim
që t’atentojnë sigurimin shtetnuer i kanë vue zjarmin selis së Federatës
Fashiste të Korçës që shkatrrohej krejtësisht:
b) për mbajtje armë pa leje
dhe armë lufte, me të cilat kanë tentue në jetën e atyre që bajnë pjesë në Fuqit
e Armatosuna (nenei 9 i D.M 2 Qershuer 1939-Nr. 22) sepse janë gjetë në Korçë
natën e 24 Korrikut 1942-XX sejcili në zotnim të një revolveri automatik dhe dy
bombash dore Breda për të cillat nuk kishin ba denonsimin as dorëzimin pranë
autoriteteve si mbas ligjit dhe sepse në të njëjtat rrethana kohe e vendi i kanë
përdorë armët në fjalë tue shprazë dy herë kundër agjentit të Sigurimit Botuer
Haxhi Hysenit dhe kundra këmishave të zeza Nazar Gjyli Bilisht dhe Veli Megollit
q’ishin me shërbim roje.
Në përfundim të gjykimit të sotshëm oral e botuer,
mbassi u ndigjue Prokuror’ i Mbretit në përmbledhjet e tijë dhe të pandehunit që
me anën e mbrojtasve të tyre folën të fundit, ka rezultue: Në fakt:
Prej
raprtit të denoncimit Nr.2037 datë 30 Korrik 1942-XXtë Kuesturës Mbretnore të
Korçës (Korçë) rezulton: Kahë ora 21,45 të datës 24 Korrik 1942 popullsija e
Korçës vehej n’alarm prej një zjarri shum të fortë që mbrenda pak kohësh
shkatërronte godinën që përdorej si seli e Federatës Fashiste Shqiptare. Zjarmi
u pa me nji herë se ishte vue me dhel sepse i përftuem me naftë e benzinë të
derdhun ndër lokalet e poshtme ku auktorët nuk kanë pas se si mbërrijnë veçse
prej nji kançeli sekondar të mbrojtun me tel me gjemba. Mbas pak minutash mbasi
kishte shpërthye zjarri në rrugën Vangjel Gjika – e cilla prej Federatës shpjen
në krahun e jashtëm të qytetit kahë kodrina – roja e përbame nga roja e zgjedhun
e S.B.Hysen Haxhija dhe nga KK.ZZMazar Gjili dhe Veli Mengolli pamë dy civila që
me vrap drejtoheshin kah kodrina. U urdhnue “ndal” e mbasi këta të dy vazhduen
të ecin me vrap milicët shtinë: njani prej të dyve i njoftun nga Haxhija për një
farë Arqimidhi Pjetër që kishte në dorë një mbështjellse ra për tokë, tue u çue
me nji herë dhe tue fillue me rend rishtas: gjatë rendjes kundra rojes u shtie
me revolver si prej atyne qi ikshin si prej anës një grupi gjashtë personash se
të tjerë t’arritun aty e që po ashtu ja duelnë m’u zhdukë. Dy të parët tue
vazhdue me hikë gjatë rrugës Vangjel Gjika shkuen e u ndeshën me Karabinierin
Potito Epifanio, i cili ishte lëshue për në vendin e ngjarjes bashkë me
kapitenin De Macina, me kap. man. Girotti e me Togerin Mallia të shtëpis së
Presisios aty afër, mbasi ishin thirrë nga krismat. Nën kërcënimin e revolverit
të nxjerrun ata të dy u-ndalën, i kontrolluan shkurtimisht dhe mbasi u gjetën me
zotnim secili të një revolveri me disa fishekë të pa shprazun ende e me dy bomba
dore u rreshtuan. U identifikuan për Arqimidhi Pjetër Kostemi dhe Kristaq
Vangjel. Revolveri i zanun të parit ndizej prej të nxehtit nga të shtimet pak
përpara dhe atij vetëi delte gjak prej një plagës së vogël në shpinën e dorës së
djathtë. Të dy deklaruen se ishin gjet aty rastësisht tue ardhë nga Metropolia,
se ishin vue në t’ikun mbasi kishin ndigjue se shtiheshin pushkë, dhe se kishin
gjetë rastësisht sejcili për llogari të vet përpara zjarit dhe ndër vende të
ndryshme armët e municionet që kishin me vehte. Mohuan se kishin marrë pjesë në
djegie dhe se kishin shtie me armë. N’e nesre u suallën në Kuestura çiklositi i
gjetun prej agjentave pak larg vendit të konfliktit, pa rul që u suell veçan nga
Roja e Sigurimit Botuer Hysen Haxhija i cili deklaroj se e kishte gjet natën
përpara në vendin ku ishte rrëzue Arqimidhi e fill mbas rrëxumjes së tij dhe në
të dy t’arrestuemit njofti ata të dy që natën përpara kishin mujt me ikë dhe pse
të favorizuem nga të shtimet e revolvereve të shprazun qoftë prej tyre qoftë
prej gjashtë të tjerëve që ishin lëshue në ndihmë të tyre.
Dy të rreshtuemit
jnë sjellë për gjykim të drejtë për drejtshëm të kësaj gjykate për me u përgjegj
për faktet e kryeme prej tyne e t’eksozueme më naltë dhe gjatë udiencës dy të
rreshtuemit mohojnë të kenë marrë pjesë në djegie të Federatës e të kenë shtie
me armë, pohojnë sekuestrimin e armëve për zotnimin e të cilave japin
justifikimin e nalt përmendun: mohojnë të kenë idena komuniste.
Dëshmitarët e
parafolun kanë konfirmue sejcili për vehten e vet faktet e rendueme ma nalt: dhe
kapiteni mjek dell’ Aquila pohon se plaga e vogël q’asht konstatue, te Arqimidhi
mund të jetë prodhue prej ndeshjes kundër telit të hekurit me gjemba. Mareshali
Ciczioni ka pohue se këta të dy ishin të dyshuem për veprimtari komuniste.
Në
të drejtë, vren Trupi Gjykues.
Në gjykim të drejtë për drejtshëm mund të
proçedohet kur në llojin e fajit të rekurojnë qyshket e kërkueme prej nenit dy
të D.M. datë 29 Shtatuer 1941 Nr. 277.-
Në çashtje; nga përfundimi i gjykimit
me za (oral) Gjykata asht në fakt e bindun se Arqimishi e Kristaqi depërtuen
ndër lokalet e Federatës tue kalue nga ana e poshtme dhe me një lëng të
ndezëshëm vunë zjarin: kështu ndodhi që mu kundër telit me gjemba të kançelit u
plagos Arqimishi. Në këtë vepër këta të dy janë ndihmue sigurisht prej të
tjerësh siç dëshmohet dhe se Arqimidhi kishte me vedi rulin e çiklostilit të
marrun prej të tjerësh dhe mbrojtja që i asht ba ikjes së tyne nga gjashtë të
tjerët që kan mbet të pa njoftun e që kanë shtie kundra rojes së Haxhis. Të dy
zotnojshin në mënyrë të pa justifikueme nga nji revolver sejcili dhe nga dy
bomba dore: Arqimidhi ka shtie me siguri kundra rojes së Haxhis sepse kishte
ende revolverin me tytë të nxehtë dhe se ju asht lehtësue ikja prej gjashtë
vetve që kan mbet të pa njoftun e që për kët qëllim kan shtie kundra rojes. Dy
të rreshtuemit janë me idena komuniste. – Gjykata për këtë arsye nuk u-xen besë
mohimeve të të pandehunve sepse të janë pa besueshme e të zhveshuna nga
provat.
Qëllimi i djegies ishte aty që me provokue një shkatrrim për me
atentue në sigurin e Shtetit, qoftë për lehtësin e përhapjes së zjarrit në
pjesën e qytetit qoftë për selin e zgjedhun për zjarm t’aftë me përftue, sikurse
në fakt e përftoi, alarm në popull dhe reprezalje eventuale, aq e vërtetë sa u
urdhnue gjendje alarmi në trupë (ushtri).
Mbasi u vërtetue se të dy kan
shkaktue djegien me qëllim shkatrrimi për atentat kundra siguris së Shtetit, kan
ra në fajin e parapam dhe të parashikuem prej nenit 48 të D.M datë 31.12.1939
Nr. 228, për të cilin Gjykata duhet t’i deklarojë përgjegjsa dy të
pandehunit,
Mbasi u vërtetue edhe se, prej njanit nga të rreshtuemit, i
ndihmuem prej gjashtë të tjerësh qi kan mbet pa u-zbulue, asht përdorë armë
zjarmi, që nuk mbahej ligjërisht, kundra agjentave të fuqis Botore në shërbim të
sipër, ky dhe gjith tjerët kanë ra në fajin e parapam dhe të ndëshkuem prej
nenit 9 të D.M. datë 2 qershor 1939 Nr. 22 dhe se për këtë faj Gjykata duhet t’i
deklarojë përgjegjsa dy të pandehunit;
Në të tilla pohime përgjegjësie
Gjykata nuk e shef me udhë me përdorë mëshirë kundrejt përgjegjsave, por e
gjykon t’arsyeshme me zbatue ligjën me të tanë rreptësinë e sajë.
Për sa i
përket dënimit, pra, Gjykata e shef me udhë me zbatue dënimin e shpallun me
vdekje, i parapam për të dy fajet.
Për këto arsyena:
Mbasi u panë nenet 48
D.M d. 31.12.1939 Nr.28; neni 9 hiptheza e fundit e D.M 2/6/1939 Nr. 22; neni 27
K.P.U.
Deklaron Arqimidhi Petro Kostani e Kristaq Vangjel Greço përgjegjësa
shatrimi për atentat siguris Shtetit si edhe për përdorim, në bashkëpunim me të
tjerët që kan mbet të pa njoftun, armësh zjari, të mbajtuna jasht ligjit, kundra
agjentave të fuqis Botore në shërbim dhe i dënon të dy me Vdekje. – Urdhnon
kthimin Federatës F.SH të çiklostilit të sekuestruem dhe dorzimin e armëve
administartës Ushtarake.-

Korçë më 3 gusht 1942-XX

Gjykatësi
Relator Kryetari
N/Kol. Giuseppe Milosi d.v Gen Ferruccio Paganuzz d.v


Gjyqtarë
Kons. Enea Gallo - Major Ugo Gengaroli - Sen. Ndoc Gjeloshi
d.v
Sekretari
Toger : Pjetro Margariti d.v
P.K.K me origjinalin

Korçë më 3 gusht 1942-XX

Sekretari Ushtarak
Toger Margariti d.v.
.”
Shënim:
ky shkrim i qëndron
besnik origjinalit, të nxjerrë
nga:
Dosja 16 , dokumenti 19.
“Kopje e proces-verbalit gjyqësor

kundër Midhi Kostanit e Kiço Greços.”
Arkivi i Familjes Kotherja (AFK)

Korçë.

Niko Kotherja
_________________________________________

Ketu me poshte po postoj nje artikullin tim mbi federaten panshqiptare "VATRA".
Ky artikull eshte botuar edhe ne te perditshme.

Me shume kenaqesi pres mendimet e lexuesve.
Nderime
Niko.
K./

“Vatra” 95 vjeçare e shqiptarëve të Amerikës.

Vështrim mbi
krijimin e shoqërive patriotike të shqiptarëve në SHBA dhe themelimi i Federatës
“Vatra”.

Në historinë e lëvizjes sonë kombëtare për liri dhe pavarësi një
rol shumë të rëndësishëm kanë luajtur kolonitë shqiptare të mërgimit.
Në fund
të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit që ne lamë pas, emigrantët shqiptarë
krahas rrugëve të njohura të emigracionit për në Bullgari, Rumani, Greqi, Misir,
etj, filluan të drejtohen për në SHBA. I pari shqiptar që shkeli tokën amerikane
ishte At Kolë Sotir Kristofori, i lindur më 1860 në fshatin Katund të zonës së
Vakëfeve nga Korça. Ai shkoi në Amerikë në vitin 1884 dhe u vendos fillimisht në
Boston, ku filloi të zhvillonte veprimtarinë e tij patriotike, për të cilën
është dekoruar me medaljen “Për veprimtari patriotike”. Pas tij shkuan dhe shumë
të tjerë, kryesisht nga Korça dhe Gjirokastra.
Emigrantëve shqiptarë iu desh
të përballonin vështirësi të mëdha. Ata niseshin me karroca drejt Manastirit dhe
mbërrinin në Budapest e prej andej me trenat ndërkombëtarë shkonin në portet
gjermane e franceze, nga ku niseshin drejt Amerikës. Ata shkonin në një vend ku
çdo gjë ishte e huaj për ta: gjuha, zakonet, organizimi shtetëror, ekonomia.
Emigrantët shqiptarë nuk kishin ndonjë profesion dhe kështu detyroheshin të
punonin në punët më të vështira. Java e punës ishte 56-60 orë në javë (Costandin
Demo “Shqiptarët në Amrikë” Boston, 1960.) Ata jetonin në grupe prej 7-10 vetash
në një vend, hanin bashkarisht dhe kryenin të gjitha nevojat e tyre. Shumë
shqiptarë për shkak të pagë së ulët që merrnin dhe duke mos përballuar nevojat e
tyre e të familjes, detyroheshin të punonin edhe në lokalet e natës, si
pjatalarës, ndihmës kamarierë, etj.
Shqiptarët jetonin me problemet e punës
së përditshme dhe me problemet e atdheut. Për të ndihmuar njëri-tjetrin, për të
kontribuar së bashku në luftën për liri dhe pavarësi kombëtare, për të zgjidhur
problemet e mëdha që qëndronin para tyre, u krijuan shoqëritë shqiptare të
mërgimit.


Për të ruajtur dhashurinë për atdheun, për të kontribuar më
shumë në luftën çlirimtare, për të përballuar me sukses përpjekjet e organizuara
të shovinistëve grekë, për të bashkuar shqiptarët e ndihmuar njëri-tjetrin,
patriotët punuan për formimin e shoqërive patriotike nën shembullin e shoqërive
patriotike shqipate të Rumanisë, Bullgarisë, Egjiptit, etj. Në këtë drejtim rol
të rëndësishëm luajti Petro Nini Luarasi, i cili shkoi në SHBA më 1904. Me
inisiativën e tij më 1905 u formua shoqëria e parë me emrin “Pellazgët”, e cila
çeli rrugën e formimit të mjaft shoqërive të tjera. Ajo luajti një rol të madh
në organizimin e shqiptarëve. Mbas disa mujave, me inisiativën e Petro Nini
Luarasit, Mina Gramenos dhe Llambi Bimblit, më 1 janar 1906 u themelua në
Jamestown shoqëria “Malli i Mëmëdheut”. Po aty u krijua edhe një shoqëri tjetër
me emrin “Allovoithja”. Si duket nga emri, ajo ishte nën influencën e elementeve
greke. Programi i kësaj shoqërie kërkonte arritjen e çlirimit të Shqipërisë
përmes ndihmës së Greqisë. Shoqëria “Malli i Mëmëdheut” i vuri detyrë vetes që
të sqaronte anëtarët e shoqërisë “Allovoithja” se çlirimi i Shqipërisë mund të
realizohej vetëm me luftën e shqiptarëve të

bashkuar. Puna këmbëngulëse e argumentuar deri në
detaje bëri që shoqëria greke të shkrihej me shoqërinë “Malli i Mëmëdheut” dhe
anëtarët e të dy grupimeve të punonin për çështjen shqiptare. Kjo ishte një
fitore e rëndësishme e shoqërisë “Malli i Mëmëdheut” për bashkimin e shqiptarëve
në luftë kundër shovinistëve grekë.
Në propagandën e luftës për çlirim
kombëtar dhe rolin e shqiptarëve të SHBA në këtë luftë, një veprimtari të gjerë
zhvilloi në këtë periudhë Sotir Peci e Fan Noli.
Sotir Peci i ndjekur nga
autoritetet turke emigroi në SHBA. Për të realizuar “bashkimin kombëtar të
popullit shqiptar në luftën për mbrojtjen e të drejtave kombëtare” dhe për ta
bërë atë të njohur në opinionin publik, me inisiativën e drejtimin e vet, Peci
filloi botimin e gazetës “Kombi”. Shtypshkronja u ble nga Sotir Peci, Goni
Katundi dhe Thimi Naçi e u vendos në qilarine një dyqani në Boston. Numri i parë
i “Kombit” doli më 9 qershor 1906. gazeta “Kombi” shumë shpejt u bë një organ i
dashur përshqiptarët e Amerikës, për kolonitë e tjera shqiptare jashtë SHBA dhe
filloi të lexohej edhe në Shqipëri.
“Kombi” propagandoi nevojën e bashkimit
të shqiptarëve. Në tipografinë e saj gjithnjë bisedohej për këtë. Me nismën e
Pecit, Nolit e patriotëve të tjerë u organizua një mbledhje e shqiptarëve të
Bostonit, ku u vendos të themelohej një tjetër shoqëri e shqiptarëve. Më 6 janar
1907, mbledhja e drejtuar nga Fan Noli, me propozimin e tij themeloi shoqërinë
“Besa-Besën”. Kjo shoqëri shpalli si qëndrim kryesor të saj ngritjen e
ndërgjegjes kombëtare nëpërmejt arsimimit të shqiptarëve, çeljes së shkollave
shqipe në Shqipëri, përgatitjen e kuadrove për këto shkolla, botimin e revistave
shqipe, etj. Shoqëria “Besa-Besën” i vuri detyrë vetes të krijonte degët e saj
në të gjitha qytetet dhe qendrat e banimit të shqiptarëve të Amerikës. I
ngarkuar nga shoqëria “Besa-Besën” Noli shkoinë qytetin Natric për të ngritur
degën e parë të shoqërisë. Ai u foli bashkëatdhetarëve të tij për
domosdoshmërinë e bashkimit dhe qëllimet e shoqërisë “Besa-Besën”. Shqiptarët e
Natrikut formuan degën e tyre më 10 shkurt 1907 me kryetar Ilo Elias Tromarën
dhe më pas ata të Manchesterit, më 10 mars 1907, të Concorad Hudson Mass të
Worcesterit Mass me kryetar Llambi Polenën, më 7 prill 1907. Shoqëritë “Malli i
Mëmëdheut” dhe “Besa-Besën” u bënë shoqëritë kryesore të shqiptarëve të
Amerikës. Krahas tyre vepronin edhe shoqëri të tjera, si “Koha e lirisë” në New
York që më 1906, “Lidhja” në Sant Louis që më 1906. Më 13 mars 1907 u krijuan
edhe dy shoqëri të tjera “Mbarësi” dhe “Lidhja”; “Mirëbërëse e Dardharëve”,
gusht 1907, “Nderi shqiptar”, Dielli i Shqipërisë”, “Fatbardhësi”, tetor 1907
(sipas “Kalendarit të Vatrës” 1918). Shoqëria “Mbarësi” ngriti me forcë
problemin e hartimit të një alfabeti të vetëm të shqipes, problem ky shumë
aktual dhe një nga problemet kryesore të luftës për gjuhën, shkollën dhe
shkrimin shqip.
Krijimi i shoqërive patriotike dhe rritja e anëtarëve të tyre
janë shprehje e forcimit të ndërgjefjes kombëtare në rradhët e shqiptarëve të
mërgimit. Por detyrat që parashtroheshin para lëvizjes sonë kombëtare, kërkonin
bashkimin e tyre në një organizatë të vetme dhe koordinimin e veprimeve me
lëvizjen kombëtare brenda në Shqipëri. Këtë problem e shtroi me forcë gazeta
“Kombi” që në fillim të prillit 1907. Thirrjes për bashkim iu përgjigjën të
parat shoqëritë “Besa-Besën” dhe “Malli i Mëmëdheut”. Në mbledhjen e mbajtur më
16 mars 1907 anëtarët e shoqërisë “Besa-Besën” diskutuan çështjen e bashkimit.
Në këtë mbledhje Petro Nini Luarasi foli mbi problemet e luftës për çlirim
kombëtar.

Kontribut për lëvizjen kombëtare është edhe nota që
iu dërgua Konferencës së Hagës më 8 korrik 1907 në emër të shoqërive
“Besa-Besën”, “Malli i Mëmëdheut”, “Lidhja” dhe “Koha e lirisë”, të cilat, si
shprehej në notë, përfaqësonin moralisht 9/10 e kombit shqiptar. Në notë u
paraqitën këto kërkesa:
1) Të njihej zyrtarisht nga Perandoria Osmane kombi
shqiptar mbi bazën e gjuhës dhe pavarësisht nga dallimet fetare.
2) Qeveria
osmane të lejonte mësimin e shqipes.
3) Të sigurohej liria e tregëtisë dhe të
hiqeshin të gjitha pengesat e kufijëzimet për shqiptarët.
Këto kërkesa të
çonin në autonominë e Shqipërisë si hap drejt krijimit të një shteti të pavarur
shqiptar. Paraqitja e këtyre pikave në një kohë kur autoritetet turke, dhe
shovinistët fqinjë mohonin ekzistencën e shqiptarëve si komb më vete, ka rëndësi
për lëvizjen kombëtare shqiptare. Kërkesat dilnin edhe një herë para botës, duke
mohuar fjalët se Shqipëria ishte thjesht një shprehje gjeografike.
Konferenca
e Hagës nuk i mori parasysh dhe nuk i shqyrtoi kërkesat e shqiptarëve duke
treguar edhe një herë qëndrimin armiqsor të fuqive evropiane ndaj lëvizjes sonë
kombëtare. Në përgjigje të kësaj fryme antishqiptare “Kombi” bënte thirrje se
“çlirimi i Shqipërisë nuku duhej pritur nga fuqitë e mëdha po nga bashkimi i
shqiptarëve dhe lufta e tyre” (“Kombi”, 15 korrik 1907).
Një ngjarje me
rëndësi në historinë e kolonive shqiptare në SHBA ishte dhe krijimi i kishës
autoqefale shqiptare. Inisiativën për këtë akt e morën degët e shoqërisë
“Besa-Besën” në Natrick Mass, Hudson Mass dhe Marlboro Mass. Për këtë ato iu
drejtuan peshkopit të kishës ruse në New York, imzot Platonit për të dorëzuar
priftin shqiptar. Me këtë detyrë u ngarkua Fan Noli. Ceremonia e dorëzimit të
Nolit prift u zhvillua më 24 shkurt 1908 dhe mesha e parë u krye në një sallë të
Bostonit në Tremont St. Noli tregoi se “liturgjia në gjuhën shqipe transmetonte
lutjet, këndonte psallmet aq bukur, aq shkoqur, aq kuptueshëm dhe për të
pagdhëndurin sa dhe gjuha e ‘pazëvendësueshme’ greqishtja” (Goni Katundi
“Kujtime nga lëvizja për çlirim kombëtar” 1962, faqe 12.). Në këtë mënyrë mesha
e parë shqipe e kryesuar nga Fan Noli ishte një shërbim i madh për gjuhën shqipe
dhe një armë e patriotëve për të luftuar për gjuhën shqipe në luftë kundër
armiqve të gjuhës, shkrimit dhe shkollës shqipe.
Noli duke punuar për kishën
autoqefale shqiptare e vazhdoi me forca të reja luftën për çështjen kombëtare
dhe për mendimin tonë kjo përbënte veprimtarinë kryesore të tij. Krijimi i
kishës autoqefale shqiptare nuk ishte një veprim vetëm fetar, por edhe politik.
Ajo u përdor me mjeshtëri nga patriotët tanë me mjeshtëri për të propaganduar
lëvizjen kombëtare dhe për të luftuar Fanarin grek dhe Patriarkanën e
Stambollit.
Shoqëritë patriotike në SHBA zhvilluan një aktivitet të gjerë në
përhapjen e arsimit shqip në rradhët e shqiptarëve. Ato hapën shumë shkolla
shqipe (të mbrëmjes). Në këto shkolla u përdor alfabeti i Stambollit. Gjithashtu
ato u bënë qendra për edukimin patriotik, sidomos për të rinjtë. Në mbarëvajtjen
e këtyre shkollave një meritë shumë të veçantë ka Petro Nini Luarasi. Ai ishte
një “librari me dy këmbë”, me xhepa të mbushur me panfleta, revista e gazeta
(Demo “Shqiptarët në Amerikë” 1960, faqe 60). Kurse Noli në një letër të tij
shkruante “Ishte propagandist i

palodhur dhe kudo që kishte qëndruar në Amerikë,
linte pas nga një grup patriotësh enthuziastë”.
Shoqëria “Malli i
Mëmëmdheut” krijoi bibliotekën e saj me të gjitha veprat e rilindasve. Shumë
shkolla u hapën me kujdesin e saj. Në to punonin mësues vullnetarë, ku midis të
cilëve u dallua patrioti nga Korça Thanas Visso Mborja. Duke vlerësuar drejt
problemin e alfabetit kombëtar, shqiptarët e Amerikës dërguan Sotir Pecin si
përfaqësues të tyre në Kongresin e Manastirit më 1908.
Patriotët e kolonive
shqiptare të mërgimit e panë me dyshim politikën xhonturke në Shqipëri dhe nuk u
gënjyen prej saj. Që në prill 1908 “Kombi” shkruante se xhonturqit nuk kanë
qëllim tjetër veçse të shuajnë çështjen tonë kombëtare. Ajo dënoi me forcë
përpjekjet e tyre për t’u mohuar popujve të pushtuar kombësinë e tyre e për t’i
paraqitur ata me kombësi osmane.
Patriotët shqiptarë në Amerikë mbështetën me
të gjitha forcat lëvizjen kombëtare brenda në Shqipëri kundër xhonturqve.

Kryengritjet e vitit 1909-1912 u përkrahën prej patriotëve dhe nëpërmjet
gazetës “Dielli”, organ i shoqërisë “Besa-Besën” që u botua nga 15 shkurti 1909,
u propaganduan gjerësisht qëllimet e veprimet e shqiptarëve në atdhe.
Në
kushtet e rritjes së luftës së armatosur kundër sundimit turk në Shqipëri,
bashkimi i shoqërive shqiptare në SHBA u bë një domosdoshmëri për të kontribuar
me sukses në lëvizjen tonë kombëtare. Nëpërmjet gazetës “Dielli” patriotët duke
trajtuar problemin e luftës për çlirim të Shqipërisë, ngritën zërin për bashkim.
“Dielli” shkruante: “Le të bashkohemi me një mëndje. Le t’u japim shkelmin disa
intrigantëve dhe çdo armiku dhe së fundmi le të sulemi të lëftojmë me gjithë
zemër për të mundur të shohim një ditë flamurin tonë gjer në qiell” (“Dielli”,
tetor 1911).
Ngjarjet e vitit 1911 dhe qëllimet e shteteve europiane e
monarkive ballkanike ndaj Shqipërisë, rreziku i copëtimit ftonin çdo shqiptar të
kryente detyrën e tij ndaj atdheut. Në këto momente të vështira kërkohej bashimi
i të gjithë shqiptarëve në luftë në luftë kundër Perandorisë Osmane dhe planeve
të Fuqive të Mëdha. “Dielli” shkruante: “Ka ardhur koha të tregojmë me vepra se
jemi patriotë, duhet vepruar o sot o kurrë, ka ardhur koha që shqiptarët të mos
lejohen të përdoren si mish për top... ç’duhet bërë? Duhet bashkuar... duhet
krijuar një komitet qëndror. O burra! Të gjithë bashkohuni, kërkoni bashkimin,
thërrisni të gjithë me një zë: Rroftë bashkimi! Ja liri e atdhe, ja hi e nabeti”
(“Dielli”, 2 nëntor 1911).
Shoqëria “Besa-Besën” mori inisiativën për
bashimin e shoqërive. Në mbledhjen e saj të datës 5 nëntor 1911 diskutoi
gjerësisht këtë problem. Ajo vendosi t’u bënte thirrje gjithë shoqërive për t’u
bashkuar dhe krijoi një komision për të drejtuar punën. Në këtë komision u
caktuan Fan Noli, Paskal Aleksi, Kristo Floqi, Faik Konica, etj. Nëpërmjet
“Diellit” u ftuan të gjitha shoqëritë të dërgonin përfaqësuesit e tyre në Boston
më 24 dhjetor 1911. Gjithashtu në gazetën “Dielli” u botua “Kanunorja” e
shoqërisë së bashkuar duke ftuar gjithë shqiptarët të shprehnin mendimet e tyre
mbi të.
Në projekt “Kanunoreja” shpallte se qëllimi i shoqërisë së bashkuar
do të ishte: Së pari- bashkimi i shqiptarëve dhe çlirimi i Shqipërisë. Së dyti-
Përhapja e arsimit dhe kulturës në Shqipëri dhe në shqiptarët e
Amerikës.
Shoqëria do të ndërtohej mbi baza demokratike. Anëtar i saj mund të
bëhej çdo shqiptar që kishte mbushur moshën 18 vjet dhe të paguante rregullisht
kuotat.

Shoqëria do të drejtohej nga kryetari, nënkryetari,
sekretari i përgjithshëm, sekretari i dytë, kujdestari dhe 6 këshilltarë, të
cilët do të zgjidheshin me shumicë votash nga mbledhja e përgjithshme e
shoqërisë për një vit. Të gjithë këta, me përjashtim të sekretarit të
përgjithshëm, do të punonin falas dhe në fund të vitit do të jepnin llogari për
aktivitetin e zhvilluar. Degët e shoqërisë do të krijoheshin në çdo vend ku
kishte më se 20 shqiptarë dhe do të drejtoheshin nga një pleqësi prej 5
anëtarësh.
Bashkimi i shoqërive i parashikuar për më 24 dhjetor nuk u arrit
të bëhej. Por po atë ditë u krijua komisioni për bashkimin, i cili u dërgoi
fjalë shoqërive që të dërgonin një përfaqësues me të drejta të plota për të
përfaqësuar shoqërinë në mbledhjen për bashkimin e për këtë të njoftohej
sekretari Fan Noli deri në fund të shkurtit 1912.
Në një mbledhje që u mbajt
më 3 mars 1912 komisioni deklaroi se kërkesës për bashkim iu përgjigjën 8
shoqëri. Përsa i përket programit të shoqërisë së bashkuar 4 shoqëri ishin për
qëllime politiko-propagandistike, 2 për qëllime edukative kurse dy të tjerat
miratonin dy programet.
Mbledhja e delegatëve të shoqërive “Besa-Besën”,
“Malli i Mëmëdheut”, “Kombëtarja”, “Përlindja”, “Flamuri i Krujës”, “Mirëbërëse”
dhe “Dallëndyshja” u mblodhën më 17 mars 1912 së bashku me komisionin
organizativ në kishën e Shën Gjergjit të Bostonit.
Që në seancën e parë u
dukën kontradiktat lidhur me programin e shoqërisë së bashkuar. Seancat e
mbledhjeve vazhduan më pas më 24 mars dhe 31 mars 1912.
Në mbledhjen e 31
marsit u njoftua vendimi i shoqërisë së Garry-int “G. Skënderbeu” për të marrë
pjesë në bashkimin e shoqërive. Në seancat e 9 dhe 14 prillit u diskutua
kanunorja e hartuar prej Faik Konicës e Kristo Floqit dhe në atë të 28 prillit
iu dha fund debateve. Komisioni i bashkimit të shoqërive dhe delegatët në
mbledhjen e 28 prillit 1912 vendosi: Të quajnë të formuar “FEDERATËN
PANSHQIPTARE TË AMERIKËS VATRA” prej shoqërive “Besa-Besën”, “Komiteti”,
“Flamuri i Krujës”, “Kombëtare” dhe “Dallëndyshja” (“Dielli”, 2 maj 1912).
Mbledhja zgjodhi sekretar të përgjithshëm Fan Nolin, arkëtar Llambi Cikozin,
mamaxher të “Diellit” Kristo Kirkën; si organizatorë të degëve të “VATRËS” u
zgjodhën Faik Konica dhe Kristo Floqi; si mbikqyrës së “Diellit” u zgjodhën
Paskal Aleksi, Elia Tromara dhe Kosta Vasil. Procesverbalet e themelimit të
Federatës janë firmuar nga personat e lartpërmendur.
Krijimin e Federatës
“VATRA” gazeta “Dielli” e vlerësoi si një ngjarje shumë të rëndësishme: “Mbas
shtatë muajsh përpjekje të vazhdueshme bashkimi i shoqërive mori fund. Duke
filluar që sot për ne hapet një udh’ e re, një rrug’ e mbarë, në të cilën çdo
shqiptar i vërtetë thirret të përveshë llërët e pëqitë e të veprojë me gjithë
zellë e dëshirën e tij, me gjithë afshin e zjarrtë që ndjen për kombin e vet...
Le të mos dëgjojmë gjë tjetër veç ndërgjegjes sonë dhe zërit të kombit”
(“Dielli”, 2 maj 1912).
Themelimi i Federatës “VATRA” në prill të vitit 1912
në pragun e ngjarjeve të mëdha për vendin tonë, ishte një ngjarje me rëndësi në
lëvizjen tonë kombëtare. Ajo grumbulloi rreth saj forcat patriotike të SHBA,
mori pjesë drejt për së drejti në luftën e popullit shqiptar për liri e
pavarësi, propagandoi lëvizjen kombëtare shqiptare në opinionin publik dhe mbroi
çështjen shqiptare në arenën ndërkombëtare. Federata “VATRA” punoi për ruajtjen
e traditave dhe dashurisë ndaj atdheut.
Pas prillit 1912 filloi me të
shpejtë organizimi i degëve të Federatës nga Kristo Floqi dhe Faik Konica. Deri
në fund të vitit 1918 ata kishin hapur 65 degë të shtrira

në të gjithë terrirorin e SHBA. Pas kësaj arritje,
Federata punoi për të bashkuar edhe shoqëritë e tjera që mbetën pa u bashkuar që
më 28 prill. Më 18 maj 1912 u bashkua shoqëria “Mirëbërëse” e Syracuse-lit, më 4
tetor 1913 u shtuan anëtarët e “Flamurit të Shqipërisë” nga Çikago, më 25 nëntor
1913 u bashkua “Malli i Mëmëdheut”, “Atdheu” e Filadelfias.
Më 13 qershor
1913 Federata u njoh zyrtarisht nga sekretari i shtetit Massachusetts, zoti
Albert P. Langtry dhe mori diplomën prej tij. Emrat e atyre që kërkuan
ligjërimin e Federatës dhe që janë të shkruar në diplomë, janë: Faik Konica,
Llambi Cikozi, Fan Noli, Kristo Floqi, Elia Tromara, Naum Cere, Koço
Kota.
Njohja zyrtarisht nga autoritetet e SHBA e Federatës “VATRA” ishte një
fitore e madhe për lëvizjen tonë, sepse erdhi në një moment kur Shqipëria po
mohohej prej Turqisë dhe shteteve fqinje.
Feredata “VATRA” duke parë
vështirësitë financiare që po kalonte Mësonjëtorja e Parë e Korçës, hapi një
llogari në ndihmë të saj nga ku mblodhi një sasi të konsiderueshme të hollash që
më pas iu dërguan shkollës së Korçës. Gjithashtu në nëntor të vitit 1912,
“VATRA” përshëndeti nxehtësisht Kuvendin e Vlorës dhe miratoi vendimet e tij,
duke i siguruar kabinetit “Qemali” përkrahjen e gjithë shqiptarëve të Amerikës.

Federata Panshqiptare “VATRA” e Amerikës krijoi edhe bandën e saj, të
quajtur “Banda Kombëtare Vatra”, e cila u themelua më 11 dhjetor 1916 me
drejtues artistik patriotin nga Dardha e Korçës, Thoma Nassi dhe me kryetar
Kosta Panon.
Aktiviteti i kolonive shqiptare dhe Federata “VATRA” në SHBA
është mjaft i gjerë, po në këto shënime të shkurtra u mundova të jap vetëm një
vështrim të përgjithshëm nga krijimi i tyre deri në Shpalljen e Pavarësisë, pa
pretenduar një analizim të plotë të tyre, duke shpresuar se një analizë të tillë
do ta shohiom të botuar shumë shpejt.

SHOQËRIA “DËSHIRË” E THEMELUAR NË SOFJE NË VITIN 1893, NË MBROJTJE TË INTERESAVE
KOMBËTARE SHQIPTARE

Në mbrojtje të interesave kombëtare, shqiptarët e
Bullgarisë, të vendosur aty kryesisht pas vitit 1878, kanë luajtur një rol të
madh. Numri i emigrantëve shqiptarë deri nga viti 1887 arriti deri në 2000 vetë.
Pjesa më e madhe e tyre vinte nga qarku i Korçës dhe sidomos nga treva e shquar
patriotike e Vakëfeve. Nga të parët nismëtarë të përhapjes së ideve kombëtare
dhe propagandimit të tyre në rrethin shqiptar, ishte Dhimitër Mole, i cili duke
patur përvojën e kolonisë shqiptare të Bukureshtit me një punë këmbëngulëse
mundi të mbledhë rreth vetes në qytetin e Sofjes një numër të konsiderueshëm
shqiptarësh.
Puna e të palodhurit mëmëdhetar Dhimitër Mole bëri që në vitin
1889 të marrë jetë bërthama e shqiptarëve që kishin emigruar në Bullgari.
Veprimtaria e kësaj bërthame patriotike ishte mbi të gjitha shqetësimi për
arsimin dhe shkollën shqipe. Në këtë fushë u bënë përpjekje të gjera dhe u morën
rezultate mjaft të pëlqyeshme. Zanatçinjtë e thjeshtë shqiptarë që ishin
vendosur në kryeqytetin bullgar mësuan të shkruajnë e të lexojnë në gjuhën e
nënës, duke ia transmetuar këtë edhe fëmijëve të tyre e duke krijuar kështu një
traditë të pëlqyeshme në atë rreth shqiptarësh që sa vinte e shtohej.
Kjo
bërthamë me karakter thellësisht kombëtar e përparimtar e shtriu veprimtarinë e
saj dhe kështu u ndje nevoja e riorganizimit të saj në një shoqëri, e cila do të
kishte programin, drejtuesit dhe imunitetin e vet në ndërhyrjet zyrtare pro
çështjes shqiptare. Kështu, me nismën e patriotëve shqiptarë të atjeshëm, prej
të cilëve përmend Dhimitër Molen, Ligor Marko Borovën, Adham Zhgabën, etj. u
themelua në Sofje më 1 janar të vitit 1893 shoqëria e parë e shqiptarëve në
Bullgari, e cila me miratim unanin u pagëzua me emrin kuptimplotë “Dëshirë”, pra
dëshirë për gjithçka, për arsim, dije, kulturë, shkencë, pavarësi dhe integrim
shoqëror.
Në krye të kësaj nisme kombëtare u zgjodh veterani Ligor Papa Marko
Borova, i cili kishte patur një veprimtari të bollshme patriotike në Bullgari e
vende të tjera.
Shumë shpejt shoqëria patriotike e shqiptarëve të Sofjes
“Dëshirë” e rriti ndjeshëm numrin e antarëve të saj. Veprimtaria e saj jehoi
deri në qytetet Plodviv dhe Varnë, ku u hapën edhe degët e para të shoqërisë.
Shqiptarët e shumtë që ishin në këto qytete përshëndetën nxehtësisht formimin e
“Dëshirës” dhe vrapuan të shënoheshin antarë të saj, duke derdhur edhe
kontributin e tyre financiar në favor të shoqërisë shqiptare.
Në statutin e
vet shoqëria nënvijëzonte se qëllimi i saj ishte “për të përhapur dituri dhe
mësime të gjuhës shqipe dhe për të hapur mësonjëtore në Shqipëri”. Edhe pse
zyrtarisht ajo u paraqit si një shoqëri kulturore, në realitet ajo zhvilloi një
veprimtari të bollshme, me pikësynime të qarta politike, për të çliruar atdheun
nga robëria turke.
Fill pas formimit të saj, “Dëshira” krijoi kontakte me
personalitetet shqiptare të kohës. U vendosën marrëdhëniet korrespondenciale me
shumë atdhetarë, brenda e jashtë Shqipërisë, si p.sh me Naim e Sami Frashërin në
Stamboll, Pandeli Evangjelin, Nikolla Naçon, në Rumani, me shoqërinë “Drita” të
Bukureshtit dhe me koloninë shqiptare të Rumanisë, etj.
Me fondet e saj,
shoqëria i shërbeu fuqimisht botimit të librave dhe teksteve shqipe, duke
shmangur kështu një pengesë për publikimin e tyre. Vlen këtu të përmendim
kontributin e madh që ka dhënë shoqëria “Dëshirë” në favor të Mësonjëtores së
Parë Shqipe të Korçës. Antarët e shoqërisë zotoheshin para drejtorit të shkollës
shqipe Petro Nini Luarasi se do të dërgonin çdo vit 15 napolona flori vetëm e
vetëm për mbarëvajtjen e shkollës së Korçës.
Një evenimet tjetër që ndodhi në
qarkun shqiptar në Bullgari ishte edhe blerja dhe funksionimi i shtypshkronjës
shqipe “Mbrothësija” në vitin 1886. Kontributi i madh që ka dhënë “Dëshira” për
këtë është i papërshkruar dhe nuk mund të përkufijëzohet me fjalë në këtë
artikull të shkurtër. Me punën e saj “Mbrothësija” i fali shqiptarëve veprat e
Naim e Sami Frashërit, ato të Kristo Dakos, Papa Kristo Negovanit, Gjergj
Qiriazit, “Kalendarin Kombiar”, Mihal Gramenos, Kosta Jani Trebickës, etj. Aty u
botuan gazetat patriotike “Liri e Shqipërisë”, “Drita”, e sa e sa organe të
tjerë shtypi. Antarët e “Dëshirës” arritën të sillnin ilegalisht në atdhe këto
botime duke përmbushur kështu një amanet dhe duke gëzuar zemrën e atdhetarëve që
punonin e vepronin në Shqipëri. Gazeta “Drita” në vitin 1904 kishte një tirazh
prej 670 kopjesh dhe përfaqësonte një nga organet më përparimtare dhe më
demokratike në gjirin e lëvizjes për çlirim kombëtar.
Me interes të
jashtëzakonshëm janë memorandumet dhe shkresat që shoqëria “Dëshirë” u ka
dërguar komisioneve të Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë në mbrojtje të
zjarrtë të interesave kombëtare. Ato dënonin hapur pretendimet territoriale
greke në jug të Shqipërisë duke i quajtur ato akte të qarta të paqëndrueshmërisë
politike në Ballkan dhe duke patur forcën t’i dënojë paturpësitë e Fuqive të
Mëdha në favor të këtyre veprimeve antishqiptare. Me anë të lutjeve të saj,
“Dëshira” kërkonte që të sigurohej pacënueshmëria e trojeve shqiptare, mos
copëtimi i tyre dhe të pushohej veprimtaria e shovinizmës greke në Korçë,
etj.
Krijimi i komitetit të fshehtë “Për lirinë e Shqipërisë” në Manastir,
nëntorin e vitit 1905, shqoëria e përshëndeti me admirim të madh dhe e përkrahu
duke vënë në dispozicion gjithë ndihmën e saj, morale dhe materiale. Në Bullgari
çeta e Bajo Topullit dhe Mihal Gramenos gjeti ambjent të përshtatshëm për
vazhdimin e veprimtarive të tyre patriotike. Formacionet e tyre kryengritëse
dimëronin në Sofje, bënin planet për hapat që do të hidheshin në vazhdim dhe
pajiseshin me armë e materiale të tjera të nevojshme për një qëndresë të
armatosur kundra osmanëve.
Për ngritjen e ndërgjegjes kombëtare, zhvillimin e
arsimit dhe kulturës shqiptare në ambjentin bullgar, veproi dhe u shqua patrioti
i palodhur, mësuesi Kosta Jani Trebicka dhe veterania Polikseni Luarasi, të
cilët mundën të hapin në Sofje një shkollë shqipe dhe t’u mësojnë fëmijëve
shqiptarë gjuhën shqipe. “Dëshira” i ka dhënë një ndihmë të admirueshme ngritjes
së nivelit kulturor, duke vënë në skenë pjesë me karakter thellësisht patriotik
e kombëtar, siç ishte interpretimi i dramës “Besa” të Sami Frashërit, drama
“Vdekja e Pirros” e Mihal Gramenos, etj.
Veprimtaria e shoqërisë “Dëshirë”
luftoi me ashpërsi kundër qëndrimit armiqsor të Patriarkanës së
Stambollit.
Në kujtim të përpjekjeve dhe luftës së “Dëshirës”, patrioti i
shquar nga Stratobërdha e Vakëfeve, Adham Zhgaba solli në Shqipëri në vitin 1937
dhe dorëzoi në stendat e muzeut kombëtar, flamurin e shoqërisë, të qëndisur me
fije ari, me mbishkrimin “SHOQËRIA E SHQIPËTARËVET ‘DËSHIRË’ FILLUAR MË 1
KOLLOZHEG 1893 NË SOFJË”.
Nga atdhetarët e shquar që kanë vepruar dhe janë
dalluar në përpjekjet e tyre pranë kësaj shoqërie, mund të përmend Stefan
Kondillarin, Dhimitër Molen, Adham Zhgabën, Ligor Sharëxhi Stratobërdhën, Mihal
Gramenon, Kosta Jani Trebickën, Kristo Luarasin, Aleksandra Ilon, Gjikë Priftin,
Spiro Garon, Pandi Trenin, etj, etj.
Për aq kohë sa veproi shoqëria
“Dëshirë”, gjatë Rilindjes dhe viteve të para të Pavarësisë Kombëtare, bëri
gjithçka që ishte e mundur për mbrojtjen e interesave kombëtare dhe u bë kështu
një nga ikonat më të mëdha të shqiptarizmës

Patjeter qe do ta lexoj por materiali eshte i gjate dhe don pak koh qe te lexohet megjithate desha tju pyes nese e keni shkruar ju apo eshte e ndonje autori tjeter?

Edituar për herë të fundit nga Teuta në Wed May 06, 2009 5:54 pm, edituar 1 herë gjithsej

Pershendetje!
Keto jane punime te miat, te cilat ne shumicen e tyre jane botuar edhe ne shtypin e perditshem ne Shqiperi, si psh. te gazetat "SHQIP", "55", etj.