Epiri në kohën e lashtë


Krahinat më jugore të Ilirisë, që shtriheshin në jug të lumit Vjosë dhe kufizoheshin me krahinat veriore të Greqisë së vjetër, njiheshin në kohë të lashta me emrin Epir. Kjo fjalë rrjedh nga greqishtja e vjetër apeiros (në dialektin dorik, i cili flitej nga kolonistët helenë të qyteteve tona bregdetare), që do të thotë tokë, stere.
Për detarët, që vozisnin në brigjet e detit Jon dhe veçanërisht nga banorët grekë të ishujve përballë (Korfuz, Lefkas, Qefalloni etj.) brigjet ilire të detit Jon nuk ishin veçse stere, tokë në kuptimin e këtyre ishullarëve të rrethuarnga deti dhe kështu emri Epir mori me kohë kuptimin e një shprehjeje gjeografike, ku përmblidhej krejt rripi i bregdetit, që shtrihej përballë ishujve të sipërpërmendur.
Në vazhdim të kohës kjo shprehje u përgjithësua dhe iu dha edhe të gjitha viseve të brendshme, duke u shndërruar në një emër përmbledhës, që përfshinte krejt krahinat, që formonin me këto brigje një tërësi gjeografike, etnike dhe politike. Emri Epir u përvetësua mandej jo vetëm nga gjeografët, historianët e shkrimtarët helenë e romakë, por edhe nga vetë banorët, që e përdornin këtë emër shpesh herë edhe në dokumentet e tyre të shkruara si në mbishkrime, monedha etj.
Nga krahinat e tjera të Ilirisë së Jugut Epirin e ndanin kryesisht lumi i Vjosës, dhe afër bregut të detit, malet e Kudhësit e të Llogarasë. Për nga lindja kufijtë natyrorë të Epirit i formonin malet e larta e të parrugë të Pindit dhe të Gramozit; nga perëndimi deti; kurse nga jugu krahinat greke të Akarnanisë dhe të Etolisë.
Kufijtë e sipërm nuk duhen marrë si të përpiktë, as nuk duhen krahasuar me kufijtë e sotëm që ekzistojnë ndërmjet shteteve të ndryshme. Kufijtë e Epirit shtriheshin në kohë të caktuara, sidomos kur shteti i Epirit arriti kulmin e fuqisë së tij ekonomike e politike, si p.sh. në kohën e Pirros, shumë më përtej territoreve të përmendura.
Disa nga gjeografët e shkrimtarët e kohës së lashtë quanin prandaj si Epir edhe disa krahina, që ndodheshin në bregun e djathtë të Vjosës dhe i shtrinin kufijtë e këtij shteti deri në Skraparin e Mallakastrën e sotme dhe përfshinin bile edhe vetë qytetin e Apolonisë. Jo vetëm kaq. Në ndarjen administrative të kohës së hershme bizantine futeshin në Epir edhe Durrësi me rrethet e tij. Disa fise kufitare ndërmjet Maqedonisë dhe Epirit quhen nga shkrimtarët e vjetër herë fise epirote dhe herë fise maqedone.
Burimet e shkruara në shek. IV p. Kr. na flasin për 14 fise epirote, por ne njohim sot nga gërmimet arkeologjike, sidomos nga mbishkrimet e gjetura në këto gërmime apo të zbuluara rastësisht, një numër shumë më të madh fisesh. Vetëm disa të paktë nga këto fise mundën të arrijnë një zhvillim të tillë sa që të zenë një vend në histori.
Fiset kryesore të Epirit, ishin thesprotët, kaonët, molosët, athamanët, parorajt, amfilohët dhe kasopët. Këtyre mund t'i shtonim me dhjetëra fise të tjerë më të vegla, si p.sh. fisin e prasaibëve, që banonte përreth Butrintit, omfalët, që ishin një nënfis i kaonëve, arktanët, të cilët në fillim të shek. IV p.Kr. ishin një ndër fiset më në zë të Epirit etj., por këto, për arsye se qenë nënshtruar apo të lidhur në federatë ose nuk ishin veçse nënfise të fiseve më të mëdha, që përmendëm më sipër, nuk luajnë veçse një rol të dorës së dytë në shtjellimin e ngjarjeve të Epirit.
Fise epirote ronin edhe jashtë kufijve lindorë e jugorë të Epirit, bile edhe në bregun e përtejmë të Adriatikut. Kështu penestët e Thesalisë ishin epirotë nga origjina. Fise të tjera epirote si agrejt dhe apodhotët kanë qenë ekonomikisht dhe politikisht më tepër të' lidhur me shtetet kufitare greke, kryesisht me Etolinë, sesa me Epirin; megjithëkëtë në burimet e shkruara është bërë gjithmonë një dallim i qartë ndërmjet tyre dhe helenëve.
Nga pikëpamja etnike, d.m.th. përsa i përket gjuhës dhe në përgjithësi zakoneve, pjesa më e madhe e Akarnanisë ka pas qenë dikur më afër me Epirin sesa me Greqinë, ndërsa në vazhdim të kohës antike kjo krahinë u helenizua mandej plotësisht. Mesapët e fiset e tjera ilire të Italisë së Jugut më në fund ishin gjithashtu epirotë dhe kishin lidhje gjaku, gjuhe e gjinije me kaonët e bregdetit të Himarës (njëri nga nënfiset e mesapëve vazhdonte të përkujtonte këtë lidhje me fisin e bregdetit të Himarës dhe quhej fisi i kaonëve).
Duke u nisur nga përngjasimet e emrave gjeografikë dhe të personave në të dy brigjet, ka qenë menduar me të drejtë se kjo shpërngulje e pjesshme ilire për në bregun perëndimor të Adriatikut të poshtëm ka qenë kryer nëpër det, nga brigjet e Vlorës dhe të Himarës. Ky supozim gjeti vërtetim nga zbulimet arkeologjike të kryera nga arkeologët tanë në rrethet e afërme të Vlorës, pikërisht në katundin Vajzë.
Shumë sende, që u gjetën në disa varreza në formë tumash, veçanërisht enët prej balte, janë pothuajse krejt njëlloj si poçet e baltës që kanë qenë zbuluar në viset e Italisë së Jugut të banuara nga popullsi ilire. Gjetjet arkeologjike, na ndihmojnë të caktojmë datën e shtegtimit ilir për në brigjet e përtejme të Adriatikut të poshtëm aty nga fillimi i periudhës së hekurit, rreth viteve 1200-1000 p.Kr.
Një valë e dytë shpërnguljesh të fiseve ilire-epirote përtej Adriatikut është vërtetuar nga arkeologët italianë përmes gjetjeve të qeramikës së pikturuar devollite të shek. VIII p.Kr. në gërmimet në Otranto. Këto fise të shkëputura epirote mundën t'i rezistojnë për një kohë të gjatë jo vetëm helenizimit, por edhe presionit asimilues romak. Nga radhët e mesapëve dolën edhe njerëz të shquar si poeti Enni, që shkroi poezitë e para në gjuhën latine.
Edhe ishujt e mëdhenj të detit Jon, në radhë të parë Korkyra (Korfuzi i sotëm), para se të kolonizoheshin nga helenët, d.m.th. para shek. VIII p.Kr., kanë qenë banuar nga ilirët. Burimet historike thonë, se në kohën kur qytetarë të Korintit zbritën në brigjet e Korkyrës, për të themeluar koloninë e tyre të parë dhe më të vjetër në tokat e Epirit, gjetën atje liburnët, emër me të cilin njihet njëri nga fiset më të shquara ilire dhe një nga popujt detarë më të mirë e më të guximshëm të kohës antike.
Ç'gjuhë flisnin banorët e krahinave të Epirit? Ishin këta ilirë apo grekë? Kjo ka qenë një nga pyetjet dhe problemet, që i kanë kushtuar vëmendje e studime të posaçme shumë nga historianët dhe gjuhëtarët me emër të kohëve tona. Që epirotët nuk formonin një popullsi më vete, por hynin në njërin nga të dy grupet etnike të përmendura, për këtë qenë e janë të një mendimi pothuaj të gjithë historianët e gjuhëtarët, që janë marrë me historinë e këtij populli. Nga ana tjetër deri më sot shkencëtarët nuk kanë mundur të gjejnë një gjuhë të përbashkët për sa i përket çështjes, nëse epirotët ishin të një gjuhe e gjaku me ilirët apo me helenët.
Ndërsa shumica e historianëve dhe e gjuhëtarëve, duke u nisur kryesisht nga burimet e shkruara historike të kohës antike, në radhë të parë të vetë autorëve me origjinë greke, pranojnë se banorët e Epirit kishin prejardhje ilire, disa prej tyre edhe këta jo me më pak autoritet, i japin të njëjtave burime kuptimin e kundërt dhe duan t'i nxjerrin epirotët si grekë.
Historiani i famshëm helen Tukididi, që roi e shkroi në shek. V p.Kr., bën një dallim të qartë ndërmjet helenëve dhe fiseve kryesore epirote: kaonëve, thesprotëve, molosëve e athamanëve dhe i quan këto të fundit barbare. Duke qenë se grekët me këtë shprehje kuptonin të gjithë ata popuj që bënin bër-bër (kështu e shpjegojnë gjuhëtarët kuptimin e dikurshëm, etimologjinë e kësaj fjale) dmth. nuk dinin të flisnin greqisht, por kuvendonin në një gjuhë të pakuptueshme për ta, kjo dëshmi e historianit më të madh grek të kohës antike duhet të ishte e mjaftueshme për t'i futur epirotët në radhën e ilirëve, në mos për t'i dalluar 'etnikisht nga helenët.
Mirëpo gjithnjë në kohën antike fjala barbar e ndryshoi kuptimin e dikurshëm dhe u jepej edhe atyre popujve apo fiseve, që ndodheshin në një shkallë të ulët kulture. Pikërisht në këtë kuptimin e dytë mbështeten kundërshtarët e të parëve, duke dashur të shohin tek epirotët fise helene, që kishin mbetur prapa në zhvillimin e tyre ekonomik, shoqëror e kulturor.
Që Tukididi shprehjen barbar në rastin tonë e përdor për të vënë në dukje ndryshimin gjuhësor ndërmjet epirotëve e helenëve dhe nuk e ka fjalën aspak tek prapambetja kulturore, që dallonte krahinat e ndryshme të Greqisë, këtë na e pohon po vetë autori në një vend tjetër të veprës së tij, ku duke iu referuar qytetit epirot Argos thotë fjalë për fjalë: "Ky qytet ishte më i madhi i Amfilokisë dhe banorët më të pasurit. Mbas disa kohësh qytetarët, të shtrënguar nga fatkeqësitë, thirrën të banonin me ta fqinjët e Amfilokisë, ambrakasit^[1] dhe gjuhën greke, që flasin sot, ata e kanë mësuar prej tyre. Amfilokasit e tjerë janë barbarë".
Një bashkëkohës i Tukididit, gjeografi Efori nga Kama, kur flet për Greqinë, si kufirin më verior të saj shënon Akarnaninë; me fjalë të tjera megjithëse nuk e thotë shprehimisht, edhe ky i konsideron epirotët jogrekë. Një dëshmitar tjetër, që pohon gjithashtu tërthorazi se epirotët nuk ishin grekë është Polibi. Ky historian i shek. II p.Kr., që ishte gjithashtu me prejardhje greke, thotë për etolasit, një popullsi helene që banonte në juglindje të Epirit, në lindje të Akarnanisë, se shumica e tyre nuk ishin grekë.
Historianët e kohës sonë, që mbrojnë pikëpamjen se epirotët ishin helenë, janë përpjekur të hedhin poshtë këtë pohim të Polibit duke thënë, se ky i urrente me të madhe etolasit dhe prandaj nuk mund të jetë i drejtë e ipaanshëm në gjykimin e tij. Në mërinë që ushqente për etolasit, Polibi mund ta ketë tepruar kur thotë se shumica e tyre nuk ishin grekë; megjithëkëtë është fakt i pranuar se nga fiset, që merrnin në atë kohë pjesë në Lidhjen e Etolëve, agrejt e apodotët, nuk ishin grekë, si dhe amfilokët, kanë qenë epirotë.
Në librin mbi jetën e Pirros Plutarku na tregon se në Epir Akili në gjuhën e vendit quhej aspetos. Këtu nuk është fjala për një formë dialektore të emrit të heroit të madh të Trojës, por në kumtimin e historianit grek ne kemi një dëshmi tjetër jo më pak të rëndësishme, që vërteton, se greqishtja e vjetër dhe gjuha që flitej në Epir ishin dy gjuhë krejt të ndryshme, që nuk kishin asgjë të përbasbkët me njëra tjetrën. Për më tepër ka të ngjarë, që aspet të mos jetë emri i vërtetë i Akilit, por një mbiemër, që bën aluzion në njërën nga vetitë më kryesore të heroit të Trojës dhe të ketë lidhje me fjalën shqipe i shpejtë. Dihet se shtëpia mbretërore e molosëve, që u vu më vonë në krye të krejt Epirit, mburrej të kishte për stërgjysh Ajakun, gjyshin e Akilit.
Një dëshmitar tjetër jo më me pak rëndësi është edhe gjeografi grek Straboni, i cili thotë për epirotët se flisnin dy gjuhë. Straboni nuk na thotë, se cilët ishin këto dy gjuhë, megjithë këtë kuptohet lehtë se është fjala për ilirishten e greqishten. Në viset kufitare, ndërmjet dy grupeve etnike është një fenomen i zakonshëm që të fliten dy gjuhë, por që në krejt territorin e Epirit të jenë folur dy gjuhë tregon se në kohën e Strabonit^[2] helenizimi - e kundërta nuk kishte pse të ndodhte për arsye se epirotët nga pikëpamja e zhvillimit kulturor ndodheshin në një shkallë shumë më të ulët se helenët - nuk ishte kufizuar në viset bregdetare e përreth kolonive, por kishte bërë përparime edhe në drejtim të tokave të brendshme epirote, në radhë të parë, natyrisht, në qytetet. Pikërisht këto qytete ka ndërmend Straboni, kur thotë se epirotët flisnin dy gjuhë.
Më në fund po përmendim edhe një të dhënë të vonë antike, por pa dyshim të nxjerrë nga burime të hershme: shënimin e Stefan Bizantinit, që i quan athamanët ilirë. Ky burim, kujtoj unë, nuk mund të kalohet në heshtje e të mos vlerësohet si argument përforcues i tezës, që po mbrojmë, sidomos po të kemi parasysh se pikërisht nga ky fis malësor epirot na është ruajtur ndonjë fjalë, e cila nuk ka të bëjë aspak me greqishten, por përkundrazi gjen shpjegimin e vet në gjuhën tonë të sotme.
Edhe zakoni i athamanëve për t'iua ngarkuar grave punimet bujqësore përputhet jo vetëm me zakone të përngjashme të ilirëve të tjerë, por ka qenë trashëguar deri në ditët tona edhe nga shumë krahina të vendit tonë, në një formë më të spikatur veçanërisht në krahinat jugore, në treva pra gjeografikisht epirote.
Por ne nuk na mungon edhe një dëshmitar tjetër shumë më i besueshëm, që nuk e ka zakon të flasë një gjuhë me dy kuptime; ky dëshmitar i pagabueshëm është gjuha e popullit, e cila për fat të keq nuk na është ruajtur veçse në shprehjet e saj gjeografike si dhe tek emrat e personave dhe vetëm në tre a katër fjalë.
Kundërshtarët e tezës se epirotët ishin ilirë, janë munduar me të gjitha mjetet të shihnin edhe tek këta emra thjeshtë epirotë ndonjë gjurmë të zbehtë rrënje greke, por këto tentativa kanë dështuar ose kanë mbetur të izoluara dhe prandaj nuk kanë mundur të gjejnë përkrahjen e dëshiruar. Kështu p.sh., nuk kanë asnjë lidhje me gjuhën helene, por vërtetojnë të kundërtën, një pjesë e mirë e emrave gjeografikë dhe të njerëzve, që njohim nga shkrimtarët e kohës antike apo nga mbishkrime të zbuluara në vise të banuara prej epirotëve.
Ndër emrat e personave janë në radhë të parë ata të mbretërve dhe të parisë, të përmendur në dokumentet më të lashta të shek. V e IV p.Kr., që dallohen në mënyrë të theksuar nga emrat grekë: Admeti, Tharypi, Aryba, Oroidi, Sabylinthi etj. Po kështu qëndron puna edhe me një varg emrash të tjerë personash, që i njohim po nga burimet e shkruara dhe mbishkrimet: Mardhyli, Draipi, Dastidi, Sabyroni, Anyla, Matydika etj. Natyrisht nuk kanë të bëjnë me gjuhën e vjetër greke as emrat e fiseve: kaonë, thesprotë, molosë, prasaibë, athamanë etj.; emrat e maleve Tomar, Asnau, Meropi; emrat e lumenjve Aoos, Thyam^[3], etj.