Agron Tufa

1. Enverin e kemi prodhuar ne vetë

Unë nuk mendoj se libri kinse monografik "Enver Hoxha" i Blendi Fevziut është krejt pa vlerë; pjesërisht i vjedhur; mashtrimtar, spekulativ, etj., etj. Jo, absolutisht. E them këtë fill pas leximit të tij, i cili, ndonëse relativisht i vëllimshëm, mund të lexohet lehtë, brenda pak kohe, me fare pak vullnet e sidomos, pa ndonjë tendosje e përqendrim. Të kuptohemi, më shtyu ta lexoj kureshtja profesionale e sociologut të kulturës së maskultit, jo bumi i shitjeve që ndiqej e raportohej nga media përditë, a thua se raportonte numërimin e fletëve në qendrat e votimit.

Pra, unë nuk mendoj, megjithatë, se "Enver Hoxha" i Blendi Fevziut është një libër fiktiv e i pavlerë dhe nuk e di pse i shqetëson dhe acaron kaq shumë kritizerët e tij. Përkundrazi, pika më e fortë e kësaj narrative publicistike është lexueshmëria e tij e "rrufeshme", një guidë e pandalshme në trajektoren prej 41 vitesh pushteti absolut të përqendruar në duart e një diktatori gjakatar, pa asnjë skrupull. Përpos kësaj, libri ka një "magji": për cilindo lexues amator përcillet me lehtësi ideja se çfarë fataliteti historik ndodh me një komb të tërë kur pushteti përqendrohet në duart e një paranojaku.Nuk mund të fajësohet autori pse nuk ka përfshirë këtë e atë, pse nuk ka përmendur aksh person e aksh burim, përderisa ai nuk ka marrë përsipër të "mos harrojë asnjë gjë", që do të donin kritizerët e tij të ishte. Libri gjykohet për ato që ka e jo për ato që mund të kishte. Pastaj, vlera e një libri matet me aftësinë që ka ai të të kredhë në përsiatje mbi natyrën e lëndës dhe fakteve!

Ne shpesh, nga lartësitë e të sotmes, harrojmë ta bëjmë këtë llogari; harrojmë të pikënisemi nga zanafilla e tragjedisë popullore dhe skajohemi në segmente, përhumbemi fragmenteve të saj, shpërqendrohemi në shtrimin e problemit dhe izolohemi në disa hipoteza, duke kërkuar gjithëfarë alibish të dëmshme për një reflektim racional të përgjegjësisë historike. Dhe kjo përgjegjësi fillon, për mendimin tim, tek nënvleftësimi i situatës së asaj përditshmërie të kohës, e cila, mandej, ka përcaktuar koherencën dhe totalitetin e saj të padiskutueshëm në evoluimin, fuqizimin dhe përcaktimin imponues të faktorëve dhe aktorëve që e shfrytëzuan dhe e zotëruan. Historitë e humbësve dhe të fituesve përbëjnë dhe fatin, atij të cilit njëra palë do t'i qahet gjithmonë. Por në histori fati i një apo miliona personazheve nuk vepron si në ligjësitë e artit. Në histori nuk abstragohet mbi faktin, sikundërse as fakti nuk abstragon dot mbi historinë. Dhe ne, gjithashtu, nuk mund të abstragojmë mbi Enver Hoxhën. Libri i Fevziut na ndihmon ta kuptojmë këtë të vërtetë të thjeshtë e të hidhur për të mbërritur mandej, prej fatlumëve, në të vetmin konkluzion me vlerë meditative, universale: Enver Hoxhën e kemi prodhuar ne vetë! Ai është pjella jonë. Sikundërse kemi të drejtë e mezi presim të krenohemi me njerëzit zamdhenj të altarit të kombit, me edukatorët kombëtarë, shkrimtarët apo artistët, duke u vetëkomplimentuar se janë pjella jonë, edhe për Enver Hoxhën duhet të jemi të vetëdijshëm e ta pranojmë si turpin tonë. Një pjesë e konsiderueshme e blerësve të librit janë padyshim ata që janë të lidhur njëmijë fije me Enverin. Madje edhe sot, paradoksalisht, ndjenja përbashkuese e zilisë karakteristike të njerëzve të "pafat" përballë suksesit të drejtë apo të padrejtë (zyrtarëve të korruptuar dhe korrupsionit, drejtësisë së zhbalancuar, etj.), është urrejtja e artikuluar në trajtën e çuditshme: "Ah, të ngjallej dhe njherë ai, Babloku e t'u vinte hakut!". Një ndjenjë e tillë ma do mendja ka qenë aktuale edhe atëherë kur Enveri ende nuk kishte dalë në skenë me emër e mbiemër konkret. Pikërisht një tipar i tillë popullor vetëfshikullimi si para ardhjes së Enver Hoxhës, si pas vdekjes së tij, më bën të përsëris me bindje se "Enverin e kemi prodhuar ne si pjellë".

2. Një shkrim mediokër, i varfër dhe fare pa stil

Megjithatë, disa prej kritizerëve të Blendi Fevziut kanë të drejtë: libri me pretendimin e zhanrit të biografisë, të paktën në pikëpamjen zhanrore, nuk e përligj veten. Përveç strukturimit fragmentar e joorganik, libri i ngjan një vëllimi me narrativë tematike seriale, se sa një konceptimi analitik, reflektues e meditativ, ndonëse një ide të trajektores së sundimit dhe sundimtarit diktatorial e përcjell, sidoqë përmes ngërçesh të shumta. Nganjëherë, strukturimi ishullor dhe mungesa e thuktësisë e bën librin të ngjashëm me mbledhësit e lirë të folklorit. Shmangiet brenda kapitujve, hapërdarja në personalitete joqendrore e shpesh tepër margjinale, e prish rrjedhën e përqendruar të linjës së leximit, pa qenë domosdoshmërisht nevoja. Sigurisht që lexuesi profan, amator e i pandriçuar me informacionin e nevojshëm historik, as që e ndjen këtë mangësi luhatjeje dhe as kontradiksionet e shpeshta, që janë të natyrës tipike të montazhit dhe punës së nxituar. Sasia e librave të konsultuar dhe e burimeve arkivore mund të kënaqë kureshtjen e një lexuesi të paditur, por për një lexues mesatar, libri thuajse nuk sjell kurrëfarë sensacioni të fshehtë as nga "fronti i Lindjes" as nga "fronti i Perëndimit". Përfundimisht, për një botë shkencore (meqë "biografia" si zhanër është atribut domosdoshmërisht shkencor) libri i Fevziut nuk sjell "asgjë të re nën Hënë". Por këto në fakt, nuk ngrenë peshë për llojin e lexuesit që e blen, i nxitur e i kompleksuar nga strategjia e nxehtë e marketingut, nga mrekullia çudibërëse e kompanisë së reklamimit që përçoi me një regjim të pandërprerë spektri i fuqishëm mediatik. Me një "fërshëllimë" të tillë këmbëngulëse e të tejzgjatur të medias, u provua se lexuesin e ke gjithmonë nën këmbët e tua. Atë lexues pra, që është i jeratisur për t'u tunduar nga një cilësi e tillë narrative.

Nga pikëpamja stilistike, libri përcjell një ligjërim të zhveshur, të troçët, me fjali maksimalisht të thjeshta të mënyrës dëftore, konstatuese e raportuese, mjaft të lakmueshme për nivelin e përgjithshëm të nxënësve të klasës së gjashtë apo të shtatë. Më përjashtime të rralla ndërhyjnë pasazhe përshkrimore të natyrës, situatës apo interierit dhe tek-tuk ndonjë pyetje retorike. Shumëkush mund ta numërojë si të metë të stilit të Fevziut apo të përdorimit të nivelit sintaksor të shqipes së tij, por unë mendoj se autori e ka zgjedhur kastile këtë lloj ligjërimi "avitaminoz", krejt për shtat me gjerësinë e auditorit që i drejtohet: nivelit të përgjithshëm të lexuesit masiv tek ne. Fakt për këtë (madje fakt sensacional) është se për herë të parë bën vaki që një libër, pasi është shitur mbi 30.000 kopje, pasi ka njohur botimin e tretë, promovohet në prani të 8 ministrave (apo kryeministrave ish?). Nuk dua të thellohem në etikën promocionale të mbështetësve të fuqishëm, sepse tek ne punët bëhen "sipas vendit kuvendi", por nuk duket aspak e hijshme që një TV kombëtar të investojë kaq hapur reklamimin e produktit të vet. Kujtoj skandalin që denoncoi për këtë kulturë të ngjashme një anëtar i bordit të RAIUNO-s kundër vetë telekanalit ku bënte pjesë, duke akuzuar drejtuesit që mbështetën me fushatë promocionale botimin e tyre të librit të fundit të Bruno Vespës. Kjo sa i përket etikës dhe s'ka lidhje me librin.

Duke qenë një libër i përllogaritur për një nivel thuajse mediokër lexuesish, kinse-monografia e B. Fevziut ka qëlluar në shenjë: rekordi i shitshmërisë absolute të deritashme në tregun tonë të librit. Bota e huaj e njeh prej 200 vitesh shumë mirë këtë strategji marketingu për të futur në "kurth" sa më shumë lexues. U provua dhe në Shqipëri dhe u pa se "funksionoka". Prandaj duhet t'ia njohim për vlerë librit të Fevziut edhe shuajtjen e këtij kurioziteti sociologjik, kuriozitet që përcaktoi shkallën e interesimit tim për ta lexuar si sociolog i lexueshmërisë. Ata që kërkojnë tek Fevziu virtyte të tjera të shkrimit letrar, të mos i zënë këmbët këtu, por t'i drejtohen shkrimit të tij artistik, ku e ka vendin kjo specifikë e ligjërimit me trope e figura. Ndërsa këtu (në kinse-monografinë "Enver Hoxha") fjala dhe kondita është për një shkrim të bardhë, asnjëanës, ndonëse joshkencor, në përputhje për nevojat e ngutshme të tregut, që e përcakton llojin sipas takatit intelektual. Për ta përkufizuar mënyrën e shkrimit të këtij libri, mendoj se i shkon për shtat një citim, me të cilin Fevziu karakterizon Hoxhën: "...Kadare shpreh bindjen se Hoxha e njihte letërsinë. Ndërkaq kujtimet e tij, nëse i ka shkruar vetë, duken mediokre, me një gjuhë shumë të varfër dhe fare pa stil" (fq. 328, kusivi im A.T).

3. Kinse-biografia e Enver Hoxhës - një doracak për nëntëvjeçaren

Sigurisht që këtë libër Blendi Fevziu mund ta kishte shkruar ku e ku më bukur, me një ritëm, gjuhë e seriozitet shumë herë më ambicioz. Mund të kishte gërmuar më gjatë, më ngulmueshëm në arkiva, për ta bërë më të pasur me dokumenta të panjohur (për të cilat autori ka dijeni se gjenden në arkiva, siç është ditari i Miladin Popoviçit), duke u kredhur shkallë-shkallshëm në analiza, reflektime e hipoteza. Mund ta kishte zgjatur kohën e shkrimit dhe ta kishte konsideruar aktin e shkrimit si festë, aventurë, mister, duke ruajtur të njëjtën ftohtësi, por ama, shkencore, jo kaq sipërfaqësisht publicistike. Me qëllim që libri të peshonte për një kategori më të gjerë e më piramidale lexuesish, duke synuar paksa "majën e piramidës". Duket qartë se procesi i montazhit, "montazhi" si teknikë, aq i domosdoshëm për natyrën e emisioneve televizive, nuk jep rezultate të rrufeshme, përderisa koha e shkrimit ka qenë vetëm dymujore. Ky "montazhizëm" e ka dëmtuar së tepërmi thellësinë që pritej të kishte libri, duke u mjaftuar vetëm me rolin e një doracaku për lexuesin fare amatoresk, edhe pse ky lloj lexuesi është masa dërrmuese e blerësve. Teknika e montazhit (e vetmja teknikë e librit) vetëmsa shtrin në mënyrë lineare paragrafët e cituar nga librat e tjerë, faqet e ditarëve, epistolarët, ndonjë dokument arkivor dhe e vetmja ndërhyrje është komenti i zbehtë e i vobektë, një interpretim sipërfaqësor, shpeshherë i cekët, e në të shumtën e rasteve - i panevojshëm. Sepse ndërhyrjet komentuese/interpretuese të autorit as u shtojnë e as u heqin gjë citimeve të shumta. Për të përftuar madje një lexim të pavulgarizuar, mund ta lëmë fare mënjanë tekstin e autorit dhe të vazhdojmë fare mirë, shkurt e pa siklet, linjën e citimeve me kursiv, çka do të ishte njëmend një formë mjaft më produktive leximi, nëse e sugjerojmë.

Por pikërisht thatësia e kërcimit komentues nga njëri ishull citimesh në tjetrin, të krijon një ide filmike, pamore, sikur po sheh një dokumentar apo një pavion muzeu, për ta patur "të shtrirë": lëndën dhe gjurmët e diktatorit në histori.

Në vendin tonë të kërcënuar me kujtesë peshku, ku për kujtesën historike nacionale as që mendohet; ku kujtesa e xhelatëve dhe kriminelëve vetëprojekton vazhdimësinë e saj te brezat trashëgimtarë dhe synon jo pa sukses të eklipsojë kujtesën e viktimave, libri i Blendi Fevziut, megjithatë, falë lehtësisë filmiko-muzeale, është një kontribut i vyer shkollor për të njohur sadopak tragjedinë gjysmëshekullore që kaluam nën pushtetin absolut të një terroristi paranojak. Thjeshtësia raportuese e tekstit dhe toni asnjëanës e bëjnë kinse-biografinë e diktatorit një libër gjerësisht të lexueshëm informativ e sistematik për leximet shkollore, një abc të njohjes së diktaturës në mosha të njoma. Dhe ky është, padyshim, një ndër kontributet më të çmuara didaktike për t'u shfrytëzuar në tekstet e nëntëvjeçares, pse jo, edhe të gjimnazit. Blendi Fevziu ka meritën e madhe se e çel në mënyrë modeste shtegun për libra të tjerë më ambiciozë, më të thellë e, sigurisht, shkencorë.