MEDITIM MBI VALLET ZAGORITE (Nga Jorgo S. TELO

Faqja 1 e 1

18122008

MEDITIM MBI VALLET ZAGORITE (Nga Jorgo S. TELO

Esse nga Jorgo S. TELO

(Meditim rreth valleve tradicionale zagorite)

D
uke përndjerë zbehjen graduale, që mbart dhe rrezikun e shuarjes së valles zagorite si vlerë tradicionale, marr shkas të shtjelloj shkurtimisht diçka të qëmtuar, apo edhe të përjetuar për këtë dukuri të këndshme të folkut zagorit, që më së tepërmi ka lidhje të drejpërdrejtë me isopolifoninë e trevave jugore (toske e labe).
Dihet nga gjithkush që në krahinën tonë nuk arriti të masivizohej të kënduarit apo të vallëzuarit e shoqëruar me saze. Instrumentet popullore arrinin gjer në kufijtë e improvizimeve imitativë të disa prej veglave përbërëse të orkestrinave popullore.Nga ç’kemi dëgjuar, mund të ketë sjellur dikur një lliarjot ndonjë gajde rastësisht e mbeti si gojdhënë shprehja “Si gajde e Mitro Vavos” duke ì dhënë edhe ngjyrime emocionale, sipas rastit…Mbaj mend që në dasmën e Thanas Kllapit në Zhej nxirrte tinguj joshës një instrument si fizarmonikë, por me kacekun që hapej e mbyllej lart e poshtë dhe jo përanash siç e pashë një vit më pas në shkollën shtatëvjeçare të Sheperit në krahët mësuesit pasionant Evien Peri. Mund të ketë qenë viti shkollor 1956-57.
Tepër vonë hynë më bujshëm veglat muzikore, por jo me fuqinë të shoqëronin të kënduarit me gojë as vallet e kënduara; por vetëm si nxitëse për vallet popullore të mbartura nga krahinat e tjera në ziafete të ndryshme e mbrëmje vallëzimi të rinisë. Të gjitha vegla të importuara ishin….
Nga fëmijëria kujtoj që boshatia e madhe shpirtërore që krijonte koha kur po rriteshim brenda një krahine disi të izoluar nga qytetërimi, nxitte fëmijët të sajonin lloj – lloj lodrash, që nga ato që trashëgoheshin e gjer në sajesat e çastit sipas rrethanave e mundësive. Ishin me dhjetra lodrat popullore, që ushqenin jetën shpirtërore të të gjitha moshave; që nga ato përreth vatrës gjer tek lojnat lëvizore në vende të hapura. Mes tyre kish dhe të atilla që merrnin trajtesën e valles së mirëfilltë. Kësisoj përmend vallen “Aman pata – pata!” - valle humoristike me gota:
“Aman, pata – pata!
Aman, shyqyr – shyqyr!
Ti ku e ke tënden – o?
Ja ku e kam timen-o!
Merre në dorë,
mbushe plot
vure në kokë!...”
VAZHDON

Edituar për herë të fundit nga JORZAGORITI në Thu Dec 18, 2008 8:05 pm, edituar 1 herë gjithsej (Reason for editing : SISTEMIM)

JORZAGORITI: Numri i postimeve : 739
Age : 79
Reputation : 0
Points : 29203
Registration date : 28/05/2008

Share this post on:

MEDITIM MBI VALLET ZAGORITE (Nga Jorgo S. TELO :: Komentet

Re: MEDITIM MBI VALLET ZAGORITE (Nga Jorgo S. TELO

Mesazh Thu Dec 18, 2008 8:06 pm nga JORZAGORITI

Si valle – lodër kish arritur gjer tek ne edhe vallja ballkanase “Si e shtypin piperë”. Ndikonin jo pak dhe prurjet e kurbetllinjve të shumtë, shpërndarë prej vitesh nëpër botë…
Ishte periudha kohore 1978 – 1988, kur mbuloja zhvillimin kulturor e sidomos atë folklorik në Zagori. Atëherë gjetëm mjaft këngë homofonike e polifonike disazërëshe e disa lloj vallesh….
Kjo valle (Aman pata – pata!) interpretohej në kulmet e gostive e ceremonialeve të gëzueshme nga individë të spikatur e të aftë si improvizues humoristë, por edhe të shkathët në nuancat koreografike e zhdërvjelltësinë e lëvizjeve të gjymtyrëve, shoqëruar me mimikë të kuptimshme e pantomimikë komunikative brenda grupit improvizues. Nga kjo valle-lojë e hershme e ruajtur në fshatin Lliar si një relikë e harruar, aritëm në përtëritjen e disa lëvizjeve domethënëse. U arrit të rizgjoheshin disa pjesë përbërëse të kësaj valleje nga të paharruarit Kiço Llane, Mitro Hila,Lono Miho, Leko Koçi e nga të tjerë që vijojnë të jetojnë me imazhin e atyre provave pragfestival…si Aristotel Stefani. Kiço Muçi, Lliko Hila, Jorgo Meçi, Fone Taçe e të tjerë.
Mirëpo, meqë nuk e krijuam bindjen e duhur për arritjen cilësore të kësaj valleje, u kalua në një tjetër valle, (edhe kjo e qëmtuar po në fshatin Lliar.)
Ishte pikërisht vallja e kënduar humoristike “Rashë e theva shtëmbën”, interpretuar me lezet nga grupi ì burrave e të rinjve të fshatrave Lliar – Zhej e të tjerë zagoritë ku dominonin korifeu ì valles Aristotel Stefani, pasuar nga Kiço Llane, Lono Miho, Thoma Stani, Sotir Mekshi, Kostandin Sterjo, Fatmir Pali, Thoma Ndreko e Dhame Xhamballo, një tetshe kjo që mbushi dhe ì dha një dritëzim të veçantë Kalasë së Gjirokastrës si dhe skenave të tjera ku u interpretua brenda sensit të saj humoristik dhe lirik.
VAZHDON

Re: MEDITIM MBI VALLET ZAGORITE (Nga Jorgo S. TELO

Mesazh Thu Dec 18, 2008 11:22 pm nga JORZAGORITI

Nuk mund të harroj kurrsesi që në Zhej dhe Liar, veç dhjetra këngëve të hershme isopolifonike, që na ì bëri të njohura ì papërsërirshmi bartës folklori, Xhako Kapetani (Kështu e thërrisnin më së shumtin të moshuarin e atyre viteve, Thanas Kapetanin) gjenden edhe këngë e valle të tjera.valle të tjera. Kujtoj mirë që Xhakoja na e interpretonte këngën “Na ftoi mbreti në dasmë…/ në bodrumet e kalasë…/”. Ishte e habitshme që ai e deklamonte këngën sipas ritmit të lëvizjes së zdrukthit mbi dërrasë. Mjaft domethënëse kjo për çfarëdo zejtar vendas apo kalimtar…
Një nga vallet e kënduara që mundëm ta çonim gjer në festival të rrethit, por meqë ishte disi masive për nga numri ì interpretëve, nuk shkoi më lart që të njihej nga publiku ì gjërë ishte “Vallja e zogave”, ku merrnin pjesë gra e vajza. Tradicionalisht kërcehej nga femrat të shtunën ose të dielën e dasmës. Kjo valle e kënduar nisej kështu nga interpretja kryesore:
- Unë kam zogëza shumë,
o bilbil-o!
- Ì ke ti, por t’ì marr unë,
o zogëzo!
Si bartëse virtuale e kryesore të kësaj valleje argëtuese ishin të ndjerat Ollka Kllapi dhe Polikseni ose Pako e Kllapaj, siç e thërrisnin më dendur. Ato edhe pse të moshuara paksa në krahasim me shumicën e valltareve të reja, nuk përtonin t’ua mësonin atyre “vallen sustë” dhe “vallen me dy gjurmë” si dhe vallen e zhdërvjellët “Hap e mbyll”, të cilën e interpretoi mjeshtërisht Kostandina Shabani nga Lliari dhe dhe Eli Meçi nga Doshnica në skenën e Kalasë, sipas ritmit që ì jepej valles prej këngës së interpretuar nga Hoshteviatja Kostandina Prifti(Dushi)
Duhet thënë se kjo valle nisi me variantin e zakonshëm “çalthi” të shtruar me vargjet:
“O lule, moj lule, o lule, rritur në male,
Dil, folu, moj lule, folu shoqeve me radhë…”
Kjo valle u rinovua mbi bazën tradicionale: “O moj fletë , ti moj flet’, o moj flet’ e hudhërësë”; me interprete vezulluese Katerina Gjikën e pasueset e tjera të saj.
Si u realizua një rreth ì plotë me këtë lloj kërcimi u kalua në të dytin variant: në vallen “Hap e mbyll”:
“Po vinë shoqet, po vinë,
hape vallen, moj lule,
mbylle vallen moj lule,
bukur më kërcyeke!”

Re: MEDITIM MBI VALLET ZAGORITE (Nga Jorgo S. TELO

Mesazh Thu Dec 18, 2008 11:25 pm nga JORZAGORITI

Si bartëse, improvizuese dhe deklamuese cilësore e këngëve vendçe dhe valleve sustë ishte Afrodhiti Telo.
Kombinimi ì evoluar ì “fletës së hudhrës” me motive të reja krijoi si në mënyrë të beftë situata të tjera hareje në sheshin e Kalasë së Festivalit, ku dalloheshin dy interpretet që porsa theksuam si dhe të tjera të reja nga shkolla e mesme e nga fshatrat.
Nuk mund të anashkaloj cilësimin e interpreteve më të spikatura të këngëve dhe valleve tradicionale që përfaqësojnë më tepër e bindshëm krahinën e Zagorisë për elegancë, larmi motivesh, shkathtësi e përpikmëri lëvizjesh koreografike: Po e nis nga ç’kam njohur vetë në provat qëmtuese e veprimtari të drejpërdrejta në mjedise familjare apo në në ish vatrat e kulturës: Ollga Kllapi, Anthulla Çarka, Froso Stefo, Rina Mino, Sofi Lena, Juli Garo, Stefani Çarka, motrat Meseli, Fotini Saqellari, Froso Ndreko Afërdita Meçi, Hariklo Llane, Drita Hila e të tjera nga fshatrat Zhej – Lliar si dhe të rejat e shkollës së mesme Nivan: Margarita Kllapi, Afërdita Meçi, Vasilika Mboqe, Eli Stani, Florica Ndreu, Aleksandra Ndreko, , Anketi Kondi, Marianthi Kuro (Mandi), Kostandina Çoku, Eli Meçi, Katerina Gjika (Buzi) Ermira Telo (Koxhioni), Vjollca Gjika (Hoxha), Donika Ngjela, Jolanda Kuro, Eli Ndreu, Elida Telo (Dilo), Tefta Dilo, Folite Konomi (Marka), etj.
Vazhdonte “vallja e zogave” kënduar sipas të kërcyerit tradicional “çalthi” me lodra fjalësh e vargje “hidh e prit”, duke u shkëputur vajzat një nga një prej valles. Kur mburrej nëna e djalit me fjalët: “Të mora zogën më të mirë”, interpretja e kreit të valles që simbolizonte nënën e vajzës kalonte në humor gati grotesk me domethënien: “Ti s’more të mirën/ as zogë gjeraqinën,/ po më more breçkën,/ atë turifeçkën/…”
Për një tjetër valle me motivet e çalthit, por tepër e shpejtë në ritëm, në kujtesë më ka mbetur një grua zhejote me moshë mesatare atëherë e pikërisht Vitori Londi. Atë e pikasa në një dasmë dhe nuk vonoi ta merrja t’ua mësonte të rejave, gjersa u përgatit vallja e gëzuar dhe e hareshme mbi refrenin tradicional “Jasem tarnana, jasem tarnane!” (Pak a shumë kjo valle (1983) ishte një imitim ì zagoritizuar ì valles me saze “M’u te borshi më të dalë, lule, Zaho, lule djalë!”, por pa orkestër.
“Në sy më qëndroi drita,
jasem tarnana, jasem tarnane!
dhe në buzë ca bilbila
jasem tarnana, jasem tarnane!
Më thonë: “Hiqe vallen shpejtë!”
jasem tarnana, jasem tarnane!
Porsi flutur krahëlehtë,
jasem tarnana, jasem tarnane!
Hidhe vallen , o moj flutur!
jasem tarnana, jasem tarnane!
Si dhe vallja je e bukur,
jasem tarnana, jasem tarnane!”

Re: MEDITIM MBI VALLET ZAGORITE (Nga Jorgo S. TELO

Mesazh Thu Dec 18, 2008 11:27 pm nga JORZAGORITI

(Të larmishme kanë qenë pothuajse edhe të gjitha vallet zagorite të burrave, të grave dhe ato të përzierat që realizoheshin kryesisht kur ngrihej nusja në valle, të dielën në mbrëmje pas darkës. Porse mbahet mend si vallja më masive vallja e emërtuar “Hodhi shenja vallen-o!”Bëhet fjalë për një nga vallet më të spikatura, më kuptimplote, përmes së cilës përcillen mesazhe të bukura njerëzore sidomos ato të dashurisë e harmonisë brenda familjes, farefisit e komunitetit lagje, fshat e më tej, gjer te shoqëria e miqësia… Fjalët e “valles dyshe” tradicionale, kur në krye të valles del nusja e pasuar nga të tjerë dasmorë (meshkuj – femra të çdo moshe) janë ato që ì deklamon njëra nga të afërmet e dhëndrit, e cila me një dozë pompoziteti të përligjur grish ata-ato që, për pozicionin që kanë ì “detyron” të ngrihen në valle, të dytët pas nuses. Valltarja grishëse, që ka mbajtur peshën e fragmentit më kryesor të ceremonialit të dasmës këndon, duke e drejtuar vështrimin e shaminë që mban në dorën e zgjatur përpara:
“Hodhi shenja vallen-o
përmbi babo Nunin-o etj etj…

Grishen me të kënduar shumë persona, qoftë me emrin që kanë ose me ofiqet: babo, nëne, mama, dajo, xhaxha, kunat, kunatë, hallë, krushk(ë) etj. Pasi ka zënë ì ftuari nusen përdore, grishësja vijon me fjalët:
“Ç’na ka lezet valleja,
/kur kërcen sorkadheja/
me babanë kra për kra!...”

E kështu me radhë për gjithë të tjerët.
Ndërsa kur grishet dhëndri në valle, një nga kryesorët ia shkrep me humor:
‘Ç’u zu Qeleshi në valle, hop qeleshi!
Vetullat si katraveshi, hop qeleshi!
Me mustaqe gjer te veshi, hop qeleshi!
Kjo valle goxha argëtuese e spektakolare kërcehet me llojin “çalthi” ose “me dy gjurmë”nga femrat e fshatrave Zhej, Lliar, Doshnicë, qoftë edhe në Hoshtevë e Vithuq e me dyshen e zakonshme të thjeshtë në fshatrat e “Zagorisë së Sipërme”. Kurse burrat, jashtë valleve humoristike kanë kërcyer zakonisht vallen e thjeshtë “Dy hapa para, një mbrapa” (Kjo është vallja e thjeshtë “vendçe”më e përhapura në trevat isopolifonike jugore).

Re: MEDITIM MBI VALLET ZAGORITE (Nga Jorgo S. TELO

Mesazh Thu Dec 18, 2008 11:28 pm nga JORZAGORITI

E theksoj që vallet e inetrpretuara nga gratë e vajzat zagorite nëpër vite kanë demonstruar këndshëm në gjithë vendin vlera të rralla folklorike të papërsëritshme në asnjë trevë tjetër shqiptare apo ballkanike. Vallen tjetër humoristike “O moj dhelpëra ajdhore, tuj – tuj – dhelpëra!” që thuhej se e kish më për qejf Kristo Gjika nga Koncka, nuk arritëm ta rroknim të plotë. Ndoshta mbetet për të “gërmuar”…kjo e sa të tjera që quhen të humbura…
Të kuptohemi, kryevallja që përfaqëson denjësisht shumë vlera të botës shpirtërore e fizike të zagorites është “Vallja çalthi”, të cilën në FFK – 1978 e paraqitëm të titulluar natyrshëm “Vallja jonë valë – valë” e më pas me të tjera emërtime,sipas përmbajtjes, përherë sipas kërcimit tradicional. Për “vallen çalithi” e vlerat e saj që dilnin më në pah me kostumin tradicional, ishte ì interesuar në mënyrë të veçantë koreografi ì shquar shqiptar, Artisti ì Popullit Panojot Kanaçi në fillim të viteve ’80.Interesimi ì tij për ta vënë këtë lloj valleje me trupën e valltareve virtuoze të Ansamblit Shtetëror të Këngëve e Valleve, ishte ì dukshëm. Me sytë e mi pashë se sa shumë iu desh artistit të madh t’ua mësonte valltareve profesioniste “Sustën” zagorite. Pashë se sa vështirë e kishin ato të imitonin sadopak valltaret që ishin puro zagorite e pikërisht nxënëset e përzgjedhura të shkollës së mesme: Frederika Kristo nga Doshnica e Kostandine Fociro nga Ndërani, të cilat, si dhe Katerina Gjika ishin gati profesioniste në shprehitë e shkathtësinë e lëvizjeve të harmonishme. Vetëm Artistja e Merituar,Kryevalltarja Liliana Cingu arriti të kapte rreth tetëdhetë përqind të valles sonë. Të tjerat pothuaj “u dorëzuan” përballë vështirësisë në koordinimin e lëvizjeve në unison me suspacionin karakteristik. Me ç’pashë më vonë në ekran, grupi ì valleve të Ansamblit Shtetëror dha diçka, por jo me përsosmërinë që e interpretonin vajzat zagorite, të cilat e kishin në gen vallen dhe e përtypnin më bindshëm e më saktë prej nënave e gjysheve të tyre.
Shpreh hapur keqardhjen se ashtu si shumë avaze këngësh të traditës sonë të hershme edhe vallet më të zëshme tradicionale mjerisht po veniten gjer në caqet e shuarjes edhe nga praktika e të kërcyerit nëpër dasma, sepse shumë zakone po ì “mbyt” bashkëkohësia, duke zvetënuar majat e së shkuarës tradicionale; që nga procedura spektakël e dollisë e gjer te aksesorët që përmbushnin gati gjithë javën e dasmës, aq të larmishëme e të pasur me veprime… të gjitha të shoqëruara me këngët e vallet përkitëse…

Nuk di, nëse do marrë ndokush iniciativën për organizim sado të vogël në krahinë apo në qytetet ku ka zagoritë me shumicë; që të “Rilindin” të paktën disa nga bukuritë domethënëse të folkut zagorit. Shpresën nuk e humbas, se e kam besimin që ata inerpretë dhe ato interprete që në vitet ’70 – ’80 kanë qenë nën 18 vjeç, do të gudulisen në shpirt e në kujtesë, për të rinxitur e rinisur diçka të shumëpritur, duke lehtësuar paksa etjen për këto trashëgimi shpirtërore shumëvlerëshe… Së paku këto vlera në forma të ndryshme t’u përcillen brezave të pritmë, sa të jetë e mundur…

Re: MEDITIM MBI VALLET ZAGORITE (Nga Jorgo S. TELO

Mesazh Thu Dec 18, 2008 11:50 pm nga Jona

Jam fan e e jotja me perlqejne medimet e tua. Very Happy

Re: MEDITIM MBI VALLET ZAGORITE (Nga Jorgo S. TELO

Mesazh nga Sponsored content